به طور طبیعی برای معاصران علی علیه السلام که خون جاهلیت در تن داشتند و افراد را به تفکر پوسیده جاهلی امتیازبندی می کردند ،پذیرش حکومت فردی چون علی ابن ابی طالب علیه السلام آسان نبود و برگزیدن دیگری -با دارابودن هر ویژگی - خوشایندتر بود.همسر علی علیه السلام بانو فاطمه علیه السلام در این باره می فرماید:
ابوالحسن چه عیبی داشت؟ به چه چیز بر او خرده گرفتند؟ به خدا سوگند، ایرادش شمشیر برنده و کوبنده او بود که بر پیکر مشرکان فرو آورده بود و ضربات شدید و مؤثراو بر دشمن و خشم و غضب شدید او در راه خدا.(417)
علی ابن ابی طالب علیه السلام به خاطر هیچ کس و هیچ چیز ،حق را فراموش نمی کرد و مردم آن قدر که از عدالت خواهی او و ستیزش با ستم پیشگان هراس داشتند،نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین نبودند .شک نیست که علی علیه السلام این درس ها را همه از پیامبر صلی الله علیه و آله آموخته بود ،اما تصور بیشتر مردم معاصر پیامبر چنان بود که وی برای ترویج آیین خود و جلب نظر مخالخان ،به نرمش و آسان گیری ،توجه دارد تا خشونت و قصاص و ستیز.
افزون بر این ،رسول اکرم صلی الله علیه و آله خود قانونگذار شریعت بود و چنان که حکمی را نسخ با وضع می کرد،چیزی را می بخشید یا باز می ستاند و امر یا نهی می نمود ،در این همه از جانب پروردگار اختیار کامل داشت ،حال آن که جانشین او ،در ولایت خویش ،خود را مجری قانون پیامبر صلی الله علیه و آله می شناخت نه فردی قانونگذار چون رسول خدا ص الله و علیه و اله.
در نظر داشتن این امور زمینه زمامداری علی ابن ابی طالب علیه السلام را نامساعد و حضرت را به شکیبایی ناگزیر می ساخت .معاصران علی علیه السلام اگر چه از ستم روزگاران گذشته خاطرات تلخی در سینه داشتند ،چندان به بی قراری حکومت فرد عدالت خواه باریک بین نیز مشتاق نبودند. تاریخ نشان داد که آن مردم برای عدالت علی علیه السلام باید سال ها بیشتری از این ،طعم ستم بچشند .بیست و پنج سال بعد هم که او به خلافت رسید توطئه ها و ریاست طلبی و دنیا خواهی شماری چند از همین مردم ،به ثمر نشستن آرزوی پیامبر صلی الله علیه و آله را در بر قراری زمامداری علی ابن ابی طالب علیه السلام با مشکل روبه رو ساخت .
پس از طی شدن دوره حکومت خلیفه اول و دوم نیز به دلایلی چند هنوز راه برای زمامداری علی ابن ابی طالب علیه السلام هموار نمود .وی در آن برهه حدود 46 سال عمر داشت و این بار بهانه جوانی او کار ساز نبود .مسئله عصبیت قومی و کینه قبایل نسبت به وی تا حدی کاسته و شخصیت وی بهتر شناخته شده بود(418)
و احتمال حمایت عمومی از علی بیشتر از قبل بود.با این همه ،با سیاست زمامدار دوم در تعین شورای خلافت ،راه برای زمامداری بی منازع علی ابن ابی طالب علیه السلام هموار نشد و عثمان بدون کمترین مقاومت عمومی مردم به خلافت رسید!
علت این امر ،گذشته از شیوه تعیین جانشینی خلیفه دوم که مردم را خلع سلاح کرد و به پذیرش حکم شورا واداشت ،همان مقایسه روحیات علی علیه السلام و عثمان بود .عثمان افزون بر سن بیشتر حدود68سال ،به نرمی ضعف اراده، راحت طلبی و خویشاوند دوستی و سخاوتمندی نسبت به هواخواهانش ،شهره بود.مسلمانان در آن زمان از سخت گیری زمان خلیفه دوم به تنگ آمده بودند و مشتاقانه جویای بهره مندی از ثروت اقلیم های نوگشوده و نعمت های تازه رسیده بودند .اگر از طرفی برخی از هواداران علی ابن ابی طالب علیه السلام به وی رشک می بردند،از طرف دیگر می کوشیدند جامه خلافت را بر اندام یک تن از افراد خود راست کنند و آن کس جز عثمان نبود که عضو شورای خلافت و رقیب علی علیه السلام بود.
اگر این سومین رمامدار مسلمانان ،به مرگ طبیعی در می گذشت و اوضاع مدینه عادی بود هرگز شیوخ و صاحبان جاه و مال ،در دستگاه حکومت نفوذ داشتند ،به حکومت علی ابن ابی طالب علیه السلام راضی نمی شدند و اگر هم شورایی دیگر تشکیل می شد به ضرر خلافت او دسته بندی می کردند. شاید هم کار به شورا نمی کشید و مردان با نفوذ بنی امیه ،عثمان را وادار به انتخاب و تعیین کسی می نمودند که خود می پسندیدند ،چنان که خلیفه اول ،عمربن خطاب را جانشین خود ساخت و کار را به شورا وانگذاشت.
بعد از عثمان هم اگر انقلاب مردم و نیروی آنان نبود،با توجه به این که علی علیه السلام هیچ گاه خود را نامزد خلافت نمی کرد،کسانی مانند طلحه ،زبیر ،عمروبن عاص و معاویه از ترس سخت گیری های علی علیه السلام و پس گرفتن اموال و املاکی که در زمان عثمان از بیت المال مسلمانان ویژه خود ساخته بودند،در راه خلافت او مانع ،پدید می آوردند.
افزون بر اینها عایشه ،دختر ابوبکر و دشمن سرسخت علی علیه السلام که نفوذی چشمگیر در میان حکومتیان داشت ،مرگ را بر زندگی در دوره خلافت علی علیه السلام ترجیح می داد و با این وضع ،هیچ زمینه ای برای زمامداری علی ابن ابی طالب علیه السلام پیش نمی آمد.(419)
417) بلاغات النساء،ص 23،به نقل سیاه ترین هفته تاریخ ،ص 161.
418) به اعتقاد ابن ابی الحدید ،کینه ها نسبت به امام علی علیه السلام با گذشت زمان ،فروکش نکرد.شرح نهج البلاغه ،ج 6،ص 23.
419) برگرفته از مردنا منتاهی ص 73-75.
