دیگر بار چشمه سار کوثر محمّد صلی الله علیه وآله در جویباران فضیلت و عفاف به یکدیگر رسیدند تا مرجانهای معرفت و مرواریدهای درخشان امامت را به چشمان منتظر و دل های آرزومند هدیه کنند. امام حسین علیه‌السلام جشنی شکوهمند و معنوی را تدارک دیده تا شاهد پیوند زیبا و مقدّس فاطمه دختر برادرش امام مجتبی علیه‌السلام و زیباترین روح پرستنده؛ یعنی، فرزندش علیّ باشد.
خدایا، این نامها چقدر برای اهل بیت عصمت زیبا و خاطره آفرین است! فاطمه همنام مامشان زهرا علیهماالسلام که همواره خاطره های مهر و عفاف و عصمت را در یادها زنده میکند و نام علی همان که سجّاد آل محمّد علیهمالسلام فرمود از شدّت علاقه ای که پدرم به امام علی علیه‌السلام داشت همواره برای فرزندانش نام علی را بر میگزید.(1)
حریف مجلس ما خود همیشه دل میبرد علی الخصوص که پیرایه ای بر او بستند
و این خود فرهنگی زیبا و عشقی متعالی بود که همچنان خاندان فاطمه علیهاالسلام با آن زندگی میکردند و با نسیم و عطر دل انگیز این نام، خود را شادابی و معنویّت میبخشیدند که حدیث فاطمیّات نیز جلوه ای از همین فرهنگ و عظمت را فرا راه دیدگان قرار میدهد. پنج نفر از راویان حدیث به نام فاطمه است که هر یک از عمّه های خویش آن را روایت میکنند. فاطمه دختر امام موسی ابن جعفر علیهماالسلام از فاطمه دختر امام صادق علیه‌السلام از فاطمه دختر امام باقر علیه‌السلام از فاطمه دختر امام سجّاد علیه‌السلام از فاطمه دختر امام حسین علیه‌السلام و او از امّ کلثوم دختر فاطمه ی زهرا علیهاالسلام و او از مادرش فاطمهی زهرا علیهاالسلام که فرمود: «آیا فراموش نمودید سخن پیامبر صلی الله علیه وآله را در روز غدیر خم که فرمود:,هر کس من مولای اویم علی مولای اوست.»،(2)
صادق علیه‌السلام درباره اش میفرماید:
«کانت صدّیقةً لم تُدْرَک فی آل الحسن اِمْرَاَةٌ مثلُها؛ او بسیار راستگو بود که در خاندان امام مجتبی هیچ زنی به همتایی او نمیرسید.»(3) او در سایه سار نخل بالنده ی امامت به مقامی رسیده که امام باقر علیه‌السلام میفرماید:
«روزی مادرم در زیر دیواری نشسته بود که ناگاه صدایی از دیوار برخاست و از جا کنده شد. در حال فرود آمدن بود که مادرم با دست خود به دیوار اشاره نمود و فرمود: «لا وَ حقِّ المصطفی ما اَذِن اللّه لک فی السّقوط فَبَقِیَ مُعَلّقا فی الجوّ؛ سوگند به حق مصطفی تو نباید فرود آیی که حق تعالی تو را به افتادن رخصت نمیدهد پس آن دیوار در فضا معلّق باقی ماند، تا مادرم از آن جا بگذشت.»(4)
میگیرد.
نوهی امام علی ابن ابیطالب علیه‌السلام ، دختر امام حسن، عروس عمویش امام حسین، همسر امام زین العابدین، و مادر امام محمد باقر علیه‌السلام عظمت و نوری که فقط بیانگر آن این کلام الهی است که فرمود: «فتبارک اللّه احسن الخالقین»(5)
بخشید.
«باقِر آل محمّد صلی الله علیه وآله »
نشانههای صدق بشارت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله ظهور یافته و لحظه های دیدار جابر با امام باقر علیه‌السلام نزدیک شده او مشتاق است تا شاهد اعجاز عینی و خارجی سورهی کوثر باشد زیرا پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله از پیش به جابر ابن عبداللّه انصاری بشارت داده بود که تو زنده میمانی و فرزندی از من را ملاقات خواهی نمود که همنام من است و سیمایش همانند سیمای من و به صورتی عمیق و شگفت علم را میشکافد و از او خواسته بود که سلامش را به او برساند. لحظه ی موعود فرا میرسد. در یکی از کوچه های مدینه به او برخورد میکند. در او به دقّت مینگرد و میگوید: «این همان سیمای رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله است.» بر سرش بوسه میزند و میگوید: «پدر و مادرم فدایت، جدّت رسول گرامی اسلام به تو سلام رسانده است.»
حضرت پاسخ میدهد که بر رسول گرامی اسلام سلام باد. پس از آن بود که جابر به دیدار حضرت میشتافت و شاید رمز و راز بعضی از اختلافاتی که در روایات مرتبط با آن دیده میشود، به خاطر همین دیدارهای مختلف است.
سلیمان ابن ابراهیم قنْدوزی از دانشمندان اهل سنّت در کتاب خود «ینابیع المودّه» فصلی را در بیان نام های ائمه ی دوازده گانه گشوده و در آن روایاتی را نقل میکند که پیامبر گرامی اسلام اوصیای خویش را از امام علی علیه‌السلام تا حضرت مهدی علیهمالسلام نام برده و از امام پنجم با لقب باقر یاد میکند و میفرماید: «فاذا انقضت مدّة الحسین فالامام ابنه علی و یلّقّب بزین العابدین فبعده ابنه یلقّب بالباقر.»(6)
(7)(8)(9)(10)
میکند.»(11)
نمودم.»(12)
(13)
قدرش در میان مردم ناشناخته مانده است.
عدّهای گفتند: این فرد کیست، در پاسخ بدانان گفته شد: «محمّد ابن علی الباقر عَلَم العلم و النّاطق عن الفهم؛ او محمد ابن علی شکافندهی دانش، نشانه و پرچم علم و گویندهی سخن از روی آگاهی و فهم است.»(14)
نخواهد داشت.
در پاسخ میتوان گفت: اگر فرض کنیم، جواب سؤالات صحیح بودن و باطل بودن یا بله و خیر باشد از جهت تناسب زمان مشکلی نخواهد داشت.
ثانیا ممکن است تعبیر به هزار سؤال نشانهی کثرت و زیادی سؤال ها بوده باشد نه این که دقیقا هزار سؤال باشد علاوه بر این ممکن است، افراد زیادی سؤالات مشترک داشته اند و زمانی که سؤال یک فرد پاسخ داده میشد، دیگران نیز جواب خود را دریافت میداشته اند و بدین جهت تعبیر به پاسخگویی به هزار سؤال شده است.
امام باقر علیه‌السلام از نگاه دانشمندان اهل سنّت
ابن حجر هَیْثَمی از متعصّبان اهل سنّت درباره امام باقر علیه‌السلام مینویسد:
«ابو جعفر محمّدٌ الباقر سُمِّی بذالک مِنْ بَقَرَ الاَْرضَ ای شَقَّها وَ آثارَ مُخْبَئاتِها وَ مَکامِنها فلذالک هُوَ اَظْهَرَ مِنْ مُخْبَئاتِ کُنُوزِ المعارِف و حقائق الاحکام ما لایخفی الاّ علی مُنْطَمِسِ الْبَصیرة اَو فاسِدِ الطّویّة وَ مِنْ ثمّ قیل فیه هو باقِرُ العلم وَ جامعه و شاهِرُ علمِه وَ رافِعُهُ؛ لقب باقر برای ابو جعفر محمّد باقر برگرفته از شکافتن زمین و بیرون آوردن گنج های پنهان آن است، بدین جهت که او از گنج های پنهان معارف و حقایق احکام آن قدر آشکار ساخت که جز بر افراد بیبصیرت و دلهای ناپاک پوشیده نیست و از این جاست که وی را شکافنده و جامع دانش و نشر دهنده و بر افرازندهی علم خویش نامیده اند.
وی سپس به شخصیّت امام در بعد عرفان اشاره میکند و میگوید:
«و لَهُ من الرّسوخ فی مقامات العارفین ما یکلُّ عنه اَلْسِنَةُ الواصفین و له کلماتٌ کثیرةٌ فی السلوک و المعارف لا تَحتَمِلُها هذه الْعِجالة؛ و برای او از استواری و ثبات در مراحل سلوک عرفانی منزلتی است که وصف کنندگان از بیان آن عاجزند و در زمینهی این سلوک و معارف دارای کلمات فراوانی است که فرصت، مجال طرح آن را نمیدهد.»(15)
که در مقابل معلّم خویش نشسته باشد.»(16)
امور) است.»،(17)
نداشته ام.
فقال له ابو جعفر علیه‌السلام اَتَدْری این اَنت، انت بین یدی بیوتٍ اذن اللّه ان ترفع و یذکر فیها اسمه...؛
فرمود: آیا میدانی که در کدامین مکان قرار گرفته ای؟ تو اکنون در مقابل خانههایی هستی که خداوند به رفعت و بلند مرتبهای آن رخصت داده است و نام خدا در آن برده میشود و صبح و شام خدای را در آن خانه ها تسبیح میکنند و آنان مردانی هستند که تجارت و خرید و فروش آنان را از یاد خدا و اقامه ی نماز و پرداخت زکات باز نمیدارد.
تو در این گونه مکانی و ما دارای این خانهها.»(18)
داشت.(19)
نظرهای مختلف راجع به معنای کوثر مینویسد:
«سومین نظر در معنای کوثر این است که منظور از آن، فرزندان پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله است و این به آن جهت است که این سوره در ردّ کسانی نازل شده است که از آن حضرت به خاطر نداشتن فرزند عیبجویی میکردند که در این صورت معنای آن این است که خداوند تو را فرزندان و نسلی عطا میکند که در طول تاریخ برقرار خواهند ماند. سپس میگوید: ,ببین که چقدر انسانها از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله به شهادت رسیده اند اما جهان همچنان شاهد رونق فزاینده ی آنان است. آن گاه بنگر که چه تعداد از بزرگان اندیشمند مانند امام باقر، امام صادق، امام کاظم، امام رضا علیهمالسلام و محمّد نفس زکیّه در میان آنها جلوه گر شده است.»،(20)
چرا او؟
مطلبی که لازم است بدان بپردازیم، این است که چگونه امام پنجم علیه‌السلام به باقر لقب یافت با این که همه ی معصومین شکافنده ی دانش و علم بوده اند؟
برای بررسی و تحلیل آن لازم است که به موقعیّت و زمان ویژهی امام باقر علیه‌السلام توجّه نمائیم.
بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه وآله حوادث تلخ و ناگواری برای جهان اسلام و اهل بیت علیهمالسلام پیش آمد که موجب شد امام علی علیه‌السلام به مدّت بیست و پنج سال خانه نشین گردد و مردم نتوانند از دانش آن امام بهرهی لازم را ببرند. در دورهی پنج ساله ی حکومت آن حضرت ناکثان (عهدشکنان)، قاسطین (معاویه و اصحاب او) و مارقین (خوارج نهروان) نیز با جنگهای خود فرصت تعلیم گسترده را از آن امام سلب نمودند.
امام مجتبی علیه‌السلام نیز پس از دورهی حکومت کوتاه خود، همین مشکلات و تنگناها را داشته و خفقان حاکم اموی و تبلیغات مسموم آنان راه های روی آوری مردم بسوی آن حضرت را سد نموده بود. این خفقان در دوران امام حسین علیه‌السلام به اوج خویش رسید. به طوری که هر گونه امکان تبلیغ و بیان فروعات احکام را از ابی عبداللّه علیه‌السلام سلب نمودند.
اگر روایات فقهی را مورد مطالعه و دقّت قرار دهیم مشاهده میکنیم که روایات امام حسین علیه‌السلام در این زمینه اندک است، تازه همان روایات نیز از طریق فرزندان معصومش علیهمالسلام به ما رسیده است.
این خفقان در کربلا به اوج خود رسید و پس از شهادت آن حضرت تا پایان عمر امام زین العابدین علیه‌السلام نیز سایه سنگین و شوم استبداد بر امّت اسلامی گسترده بود امّا در زمان امام باقر علیه‌السلام وضعیّت به گونه ای دیگر شده بود. از یک سو فرقه های مختلف و مکتبهای گوناگون سؤالات زیادی را در ذهنها پدیدار ساخته بود که جواب و تحقیق دربارهی آن را دنبال میکردند که مناظرات امام علیه‌السلام گواه آن است و از سویی دیگر مظلومیّت اهل بیت علیهمالسلام برای جامعهی اسلامی به صورت روشنتری پدیدار شده بود و موجب توجّه و جذب دل های مستعدّ بسوی آن بزرگواران شده بود و این در حالی بود که ضعف حکومت اموی و قیامهای مختلفی که در مملکت اسلامی علیه آنان انجام میگرفت فرصت پرداختن و ایجاد حسّاسیّت نسبت به اهل بیت را از آنان گرفته بود.
در این زمان بود که امام باقر علیه‌السلام در صحنهی علمی ظهور یافت و علوم دینی و الهی را فرا راه حقّ جویان قرارداد و با تبیین درست و اصیل دیدگاه دین، جلوهی زیبایی از دانش و آگاهی و معرفت را ترسیم نمود و انسان های دور افتاده از ساحل را به آبهای زلال حقیقت رهنمون شد. او بار دیگر اعجاز علمی نسل کوثر را متجلّی ساخت و گلواژه های علم و آگاهی را از بوستان قرآن و سنّت به دلهای حقجو هدیه نموده تا همچنان به عنوان باقرالعلوم آل محمّد بر تارک قرون و اعصار هرچه شکوهمندتر بدرخشد.
________________________________________
1 ـ بحارالانوار، ج 45، ص 175.
2 ـ الغدیر، ج 1، ص 197.
3 ـ اصول کافی، باب مولد ابی جعفر علیه‌السلام ، ج 1، ص 390.
4 ـ همان.
5 ـ مؤمنون/ 14.
6 ـ ینابیع المودّه، ج 3، باب 76 ـ فی بیان الأئمة الاثنا عشر ـ ص 284.
7 ـ بحارالانوار، ج 46، ص 335.
8 ـ همان.
9 ـ نساء/ 114.
10 ـ همان/ 5.
11 ـ مائده/ 101.
12 ـ اختیار معرفة الرجال (کشّی)، صص 163 و 167.
13 ـ سفینة البحار، حرف حاء.
14 ـ بحارالانوار، ج 46، ص 259؛ مناقب، ج 3، ص 317.
15 ـ الصّواعق المحرقة، ص 201.
16 ـ حلیة الاولیاء، ج 3، ص 186؛ ارشاد مفید، ص 280، به نقل از بحارالانوار، ج 46، ص 286 و تذکرة الخواصّ، ص 337 و البدایة والنّهایة «ابن کثیر»، ج 9، ص 311، به نقل از سیرهی پیشوایان، ص 308.
17 ـ البیان و التّبیین، ج 1، ص 84، نقل از بحارالانوار، ج 46، ص 289.
18 ـ بحارالانوار، ج 46، ص 357.
19 ـ همان، ص 258.
20 ـ تفسیر فخر رازی، ج 32، ص 124.
