در تفکّر شیعی، انتظار موعود به عنوان یک اصل مسلّم پذیرفته شده، و از آن به عنوان برترین اعمال یاد شده، و تأکید شده است که منتظر فرج باشید، و از رحمت خدا مأیوس نباشید (به جهت طولانی شدن غیبت)؛ چراکه بهترین اعمال در نزد خداوند، انتظار فرج است.
در معارف دینی، وظایفی برای منتظران واقعی حضرت حجّت (علیه السلام) بیان شده که از طریق عمل به مجموعه ای از تکالیف، افراد بتوانند از چنان صفات شایسته ای برخوردار شوند که در زمره یاران واقعی آن حضرت درآمده، و در حدّ توان و ظرفیت، و به میزان همّت و تلاش افراد، به فراهم شدن بستر مناسب برای ظهور منجی عالم بشریت کمک نمایند.
گرچه مجموعه وظایف منتظران بسیار است، امّا در این نوشته، تنها به ذکر چند مورد مهم، که در شرایط کنونی جامعه اسلامی دارای اهمیت است، بسنده می کنم.
۱. شناخت امام زمان (علیه السلام):

یکی از مهم ترین و اساسی ترین اصولی که از ارکان مکتب تشیع محسوب می شود، مسأله امامت و آشنایی با امام هر عصر است. به اعتقاد شیعه، در هیچ برهه از زمان، زمین، خالی از حجّت، و انسان، بدون امام معصوم نخواهد بود؛ چراکه هدایت و رهبری صحیح و همه جانبه انسان، بر اساس تعالیم الهی، تنها از طریق پیروی از رهنمودها و روشن گری های امامی ممکن است که علاوه بر آشنایی با سنّت های حاکم بر نظام هستی، از تمامی مصالح بشر و حقایق تعلیمات پیامبران الهی آگاه باشد.
با توجّه به این حقیقت، یکی از وظایف مهمّ آحاد جامعه، به ویژه قشر جوان آن است که در هر عصری، نسبت به امام و حجّت الهی موجود در آن زمان، به گونه ای شناخت پیدا کنند که بر مسؤولیت های خود آگاهی پیدا کرده، و بر اساس آن عمل نمایند؛ زیرا انسان، بدون شناخت امام و منزلت او، نمی تواند وظیفه خود را در رابطه با او تشخیص دهد.
اهمیت شناخت امام زمان در هر عصری به گونه ای است که در برخی روایات، عدم کسب معرفت لازم از امام، هم ردیف، و بلکه مساوی با کفر و بی ایمانی شمرده شده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) در همین زمینه می فرمایند:
«مَنْ ماتَ و لَمْ یعْرِفْ إِمامَ زَمانِهِ ماتَ میتَة جاهِلِیة؛»
«هرکسی که بمیرد، و امام زمان خودش را نشناسد، به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است». (1)
و یا در یکی از ادعیه که بر آن نیز بسیار سفارش شده، به همین مسأله اشاره شده است:
پروردگارا! حجّت خودت را به من بشناسان؛ چراکه اگر حجّتت را به من نشناسانی، من از دین و آیینم گمراه می شوم. (2)
مضمون این گونه روایات، زمانی بهتر روشن خواهد شد که به پی آمدهای مثبت و منفی یک جامعه، در اثر برخورداری و عدم برخورداری جامعه از امام و رهبری شایسته، توجّه و دقت بیشتری شود. در طول تاریخ، چه بسیار بوده اند حرکت ها و یا نهضت های عظیم مردمی که به دلیل فقدان رهبر شایسته، با شکست مواجه شده اند، و یا پس از پیروزی، به جهت افتادن زمام امور در دست زمامداران بی کفایت، به انحراف و اضمحلال کشیده شده اند....
البتّه، کم و کیف شناخت امام (علیه السلام) با توجّه به نیاز و توانایی و ظرفیت افراد، متفاوت است. مهم این است که این شناخت، به گونه ای باشد که در صورت رو به رو شدن افراد با تهدیدها و شبهه افکنی های دشمنان و بدخواهان، آنان را در تشخیص راه صحیح و شیوه درست یاری داده، و از دچار شدن به گمراهی و انحراف، نجاتشان دهد، و گرنه شناخت کامل و همه جانبه حجّت های الهی برای افراد عادی، با توجّه به محدودیت استعدادها و توانایی های فکری، غیر ممکن است.
۲. پیروی از نایبان امام زمان:

در دوره غیبت کبری، فقهای جامع الشّرایط، مسؤولیت نمایندگی عام امام (علیه السلام) را در استمرار حرکت حیات بخش امامت، و پاسداری از احکام و مقرّرات اسلامی برعهده دارند. بر این اساس، یکی از وظایف افراد در عصر غیبت، پیروی از رهنمودهای فقهای عادل است؛ چراکه فقها به دلیل آشنایی با شیوه های صحیح استنباط احکام از منابع اصیل دینی، قادرند تا به پرسش های مختلف مردم در زمینه مسائل دینی پاسخ دهند.
امام صادق (علیه السلام) در اشاره به چنین امر مهمّی فرمودند:
«فقها از سوی ما منصوب شده اند تا به سؤالات شما پاسخ دهند، و شما نیز موظّف هستید، در شرایطی که به ما دسترسی ندارید، به آن ها مراجعه کنید، و بر اساس نظر آنان در چهارچوب احکام الهی عمل کنید، و هرگز حکم آن ها را که براساس موازین شرعی ارائه می شود، رد ننمایید. چون ردّ نظر آنان، به منزله ردّ حکم و نظر ما است، و ردّ نظر ما، به منزله ردّ نظر و حکم خداوند است». (3)
در همین باره، زمانی که از حضرت مهدی (عجل الله فرجه) سؤال کردند که در دوران غیبت کبری که به شما دست رسی نداریم، جواب احکام و مسائلی را که با آن ها مواجه می شویم چگونه به دست آوریم؟ آن حضرت در پاسخ فرمودند:
«در پیش آمدها و حوادثی که رخ می دهد، به آشنایان با احادیث ما (یعنی مجتهدان جامع الشّرایط که متخص ان متون دینی و احادیث اهل بیت هستند) مراجعه کنید، و آن ها حجّت من بر شما، و من، حجّت خدا بر آنان هستم». (4) پس، برخلاف نظر نادرست برخی افراد ناآشنا به معارف اسلامی، مسلمانان در دوران غیبت کبری بدون راهنما نمانده اند که مجبور باشند با شیوه های ناصواب متّکی به اندیشه های ناقص بشری، و نظریه های غیر علمی، به حلّ مشکلات اقدام کنند، و در نتیجه، گرفتار معضلات فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی فراوان گردند؛ بلکه در دورانی که بنابر مصالحی، امام معصوم (علیه السلام) در دسترس همگان نیست، مردم موظّف اند که به فقهای عالم و عادل مراجعه کنند، و آنان نیز موظّف اند بدون کوتاهی و سهل انگاری، بر اساس موازین شرعی، از طریق مراجعه به آیات قرآن و روایات اهل بیت (علیهم السلام) به همه سؤالات و نیازهای فکری و اعتقادی و فقهی و فرهنگی و سیاسی آن ها پاسخ های مناسبی ارائه دهند.
۳. خودسازی و تهذیب نفس:

اصلاح نفس، کسب فضایل اخلاقی، خودسازی فردی، ترک گناهان و آراستن به فضایل اخلاقی در همه احوال ضرورت دارد، ولی خودسازی و اصلاح نفس در دوره غیبت که زمینه لغزش و انحراف و آلوده گشتن به رذایل اخلاقی بیشتر است، از اهمیت زیادی برخوردار است. امام صادق (علیه السلام) در این زمینه می فرمایند:
«صاحب الامر (علیه السلام) غیبتی خواهد داشت، اگر کسی در آن دوره بخواهد دین دار بماند، سخت در مشقّت خواهد بود. بنده خالص خدا در آن شرایط، باید تقوای الهی پیشه کند، و دو دستی به دین خود بچسبد». (5)
به علاوه، چون فراهم شدن زمینه ظهور امام زمان (علیه السلام) از یک نظر وابسته به وجود افراد خودساخته، و آراسته به فضایل اخلاقی است، و جز از طریق تهذیب نفس و پیدا کردن پرورش اسلامی نمی توان در سلک یاران و زمینه سازان حضور آن حضرت قرار گرفت. بنابراین، یکی از وظایف افراد تلاش در راه خودسازی و تهذیب نفس است.
بر این اساس، امام صادق (علیه السلام) می فرمایند:
«مَنْ سرّهُ أَنْ یکُونَ مِنْ أَصْحابِ الْقائِم فَلْینْتَظِر وَ لْیعْمَل بِالْوَرَعِ و مَحاسِنِ الْأَخْلاق...؛» (6)
«هرکس دوست دارد از یاران حضرت قائم (علیه السلام) باشد، باید در انتظار ظهور آن حضرت باشد، و در این حال، به پرهیزکاری و اخلاق نیکو رفتار نماید».
و حتّی در توقیعی که امام زمان (علیه السلام) آن را به مرحوم شیخ مفید نوشته اند، چنین آمده است که اعمال ناشایست و گناهانی که از شیعیان سر می زند، یکی از عوامل طولانی شدن دوره غیبت، و محرومیت آن ها از دیدار امام (علیه السلام) است.
۴. جامعه سازی:

از آن جا که یکی از شرایط مهم رشد ارزش ها و فراهم شدن زمینه حاکمیت احکام الهی، اصلاح وضع عمومی جامعه است؛ لذا در تعلیمات روشن گرانه اسلام، اهتمام به وضع جامعه و مبارزه با نارسایی های اجتماعی و فساد و کج روی ها از طریق اموری چون امر به معروف و نهی از منکر، مورد تأکید قرار گرفته است، به گونه ای که حتّی انسان های بی توجّه به امور اجتماعی و مشکلات سایر مردم، خارج از زمره مسلمانان محسوب می شوند:
«مَنْ أَصْبَحَ و لَمْ یهْتمَّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمینَ فَلَیسَ بِمُسْلِمٍ». (7)
علاوه بر این که بر اساس روایات اهل بیت (علیهم السلام) تا آمادگی های لازم فکری و فرهنگی و... در آحاد جامعه برای پذیرش و یاری امام زمان (علیه السلام) پیدا نشود، ظهور حضرت، محقّق نخواهد شد. از سوی دیگر، تحصیل آمادگی های لازم، نیاز به بستر سالمی دارد که افراد در سایه آن بتوانند به کسب مهارت ها و کمالات لازم بپردازند.
این بسترسازی، مشروط به احساس مسؤولیت همگانی و مشارکت همه جانبه تک تک افراد در پاک سازی فضای عمومی جامعه است که برای انجام کامل و به موقع این امر نیز مکانیزم های زیادی پیش بینی شده است که مهم ترین آن ها، اقامه فریضه امر به معروف و نهی از منکر است؛ یعنی همه افراد جامعه اسلامی موظّف اند از طریق تحصیل آشنایی کامل با شرایط و احکام آن، به اصلاح نارسایی های اجتماعی و حفظ سلامت فضای جامعه بپردازند تا از این طریق:
اوّلاً: شرایط لازم برای ظهور آن حضرت فراهم گردد؛
ثانیاً: امکان زندگی، بر اساس احکام نورانی اسلام در دوره غیبت - ولو به ضرورت ناقص - به وجود آید.
۵. دعا برای تعجیل فرج:

با توجّه به نقش و جایگاه مهمی که دعا در تفکّر اسلامی دارد، اگر دعا با شرایط لازم انجام گیرد، همچون سایر علل و عوامل مؤثّر در نظام هستی، می تواند در امور تکوینی تغییر ایجاد نماید.
در بخشی از روایات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و ائمّه اطهار(علیهم السلام) توصیه شده است که برای فرج امام زمان (علیه السلام) زیاد دعا کنید، و از خود حضرت بقیة الله (عجل الله فرجه) نقل شده است که آن حضرت فرمودند:
«اَکْثرُوا الدُّعاء بِتَعْجیلِ الْفَرَج فَإِنَّ ذلِکَ فَرَجَکُمْ؛» (8)
«برای تعجیل در فرج و ظهور، زیاد دعا کنید؛ چراکه این کار، موجب فرج و خوش حالی شما است».
بنابراین، از دیگر تکالیف عاشقان امام زمان (عجل الله فرجه)، درخواست تعجیل فرج آن حضرت است. البتّه، توجّه به این نکته نیز ضروری است که:
اوّلاً، دعا زمانی به مرحله اجابت می رسد که دعا کننده شرایطی را در خود ایجاد نموده باشد که دعای او شرایط استجابت را داشته باشد.
ثانیاً، باید توجّه داشت که دعا هرگز جای عمل به وظایف دیگر را نمی گیرد؛ بلکه دعا در صورتی مفید است که همراه با عمل به سایر تکالیف دینی باشد.
علاوه بر موارد فوق، پایداری در راه ولایت اهل بیت (علیهم السلام)، استقامت در برابر مشکلات و نارسایی ها، کمک و مساعدت به هم نوعان، تحصیل علم و به دست آوردن تخص های لازم، احیای شعائر اسلامی و پاسداری از ارزش های اصیل و... از جمله مسائلی هستند که اهتمام به آن ها سعادت و سلامت جامعه، به ویژه نسل جوان را تضمین می کند.
۶. توبه از گناهان.
۷. صدقه دادن برای سلامتی امام زمان (علیه السلام).
۸. انجام اعمال عبادی مانند خواندن نماز و قرآن، زیارت نمودن به نیابت از امام زمان (علیه السلام).
۹. توجّه به اماکنی که مورد عنایت امام زمان (علیه السلام) است نظیر مشاهد مشرّفه، مسجد سهله، مسجد جمکران و....
۱۰. توسّل به امام زمان (علیه السلام) و زیارت آن حضرت، با زیارت ها و دعاهایی که در کتب ادعیه مانند مفاتیح الجنان آمده، و از آن جمله موارد ذیل است:
الف. دعای عهد که هر روز صبح بعد از نماز خوانده می شود: «اللهمَّ رَبّ النُّورِ الْعَظیم و رَبّ الْکُرْسِی الرَّفیع...؛»
ب. دعای «اللهمَّ عَرِّفْنی نَفْسَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنی نَفْسَکَ...» این دعا در عصر روز جمعه خوانده می شود؛
ج. دعایی که برای برآورده شدن حاجات ذکر شده است، و با این عبارت شروع می شود: «إلهی عَظُمَ الْبَلاءُ و بَرِحَ الْخَفاءُ...؛»
د. دعا برای سلامتی امام زمان (علیه السلام): «اللهمَّ کُنْ لِوَلِیکَ الْحُجَّةِ ابْنِ الْحَسَن...؛»
ه. دعای حضرت مهدی (علیه السلام) که با این عبارت آغاز می شود: «اللهمَّ ارْزُقْنا تَوْفیقَ الطَّاعَة و بُعْد الْمُصیبَة...؛»
و. زیارت آل یاسین.
جهت توضیح بیشتر به کتاب های وظیفة الانام و شیوه های یاری قائم آل محمّد (علیه السلام) مراجعه شود.

پاورقی :
(1) کلینی، اصول کافی، ج۱، ص۳۷۷.
(2) (اَللَّهُمَّ عَرِّفْنی حُجَّتَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دینی...)، همان، ج۱، ص۳۷۷، ح۵.
(3) همان، ج۱، ص۵۴، ح۱۰.
(4) بحار الانوار، ج۵۲، ص۱۸۱.
(5) اثباة الهداة، ج۳، ص۴۲۲، روایت ۱۴.
(6) غیبة نعمانی، ص۲۰۰، ح۱۶.
(7) میزان الحکمة، ج۴، ص۵۳۱.
(8) کمال الدّین و تمام النّعمة، ج۲، ص۴۸۵.

نوشتن دیدگاه