بینش انسانی تاریخ نقطه مقابل بینش ابزاری است. این بینش به انسان و ارزشهای انسانی، چه در فرد و چه در جامعه اصالت می دهد. بینش ابزاری بر اساس این طرز تفکر است که انسان در آغاز پیدایش یک ماده خام است و کار و ابزار کار است که به این ماده خام، شکل متناسب با نوع کار و شکل ابزار تولید می دهد؛ یک ظرف خالی محض است که از بیرون و تحت تأثیر عوامل اجتماعی بر می شود و به عبارت دیگر انسان طبق این نظریه در آغاز پیدایش فاقد شخصیت است، نه شخصیت بالفعل دارد و نه شخصیت بالقوه. پایه و اساس شخصیتش با عوامل اجتماعی، مخصوصا عوامل اقتصادی پی ریزی می شود. از اینرو هر نوع و هر شکل شخصیتی به او داده شود از نظر او که ماده خام و ظرف خالی بی پیش نیست بی تفاوت است. نسبت او با همه شکل ها و همه مظروفها علی السویه است. از این جهت انسان شبیه یک نوار خالی است که هر چه در او ضبط شود از نظر ذات نوار بی تفاوت است.
ولی از نظر بینش انسانی و فطری، هر چند انسان در آغاز پیدایش، شخصیت انسانی بالفعل ندارد، ولی بذر یک سلسله بینشها و یک سلسله گرایشها در نهاد او نهفته است. انسان نه مانند ماده خام و یا ظرف و نوار خالی است که تنها خاصیتش پذیرندگی از بیرون است، بلکه مانند یک نهال است که استعداد ویژه ای برای برگ و بار ویژه ای در او نهفته است.
نیاز انسان به عوامل بیرون نظیر نیاز ماده خام به عامل شکل دهنده نیست بلکه نظیر نیاز یک نهال به خاک و آب و نور و حرارت است که به کمک آنها مقصد و راه و ثمره ای که بالقوه در او نهفته است به فعلیت برساند.
حرکت انسان به سوی کمالات انسانیش از نوع حرکت دینامیکی است نه از نوع حرکت مکانیکی. اینست که انسان باید پرورش داده شود نه اینکه ساخته شود، مانند یک ماده صنعتی.
تنها از نظر این بینش است که خود در انسان مفهوم پیدا می کند؛ خودیابی و متقابلا مسخ و از خود بیگانگی مفهوم و معنی می یابد.
این بینش از نظر روانشناسی افراد انسان را مرکب می داند از یک سلسله غرائز حیوانی که وجه مشترک انسان یا حیوان است و یک سلسله غرائز عالی و از آن جمله است غریزه دینی و غریزه اخلاقی و غریزه حقیقت جوئی و غریزه زیبائی که ارکان اولین شخصیت انسانی انسان و ما به الامتیاز انسان از سایر حیوانات است. و از نظر فلسفی جامعه را از جنبه رابطه اش با اجزاء و افراد، مرکب واقعی، و از لحاظ خصلتها ترکیبی از مجموع خصلتهای عالی و دانی افراد به علاوه یک سلسله خصلتهای دیگر می شناسد که در وجود باقی و مستمر جامعه که انسان الکل است استمرار دارد. این حقیقت که می گویند:
رگ رگ است این آب شیرین و آب شور ***** در خلائق می رود تا نفع صور
در اندام باقی و مستمر جامعه یعنی در وجود انسان الکل صدق می کند. این رگها پیکر اجتماع است که در برخی آب شیرین و در برخی آب شور در جهیدن است و تا نفخ صور یعنی تا انسان در روی زمین هست این جریان ادامه دارد و فنای افراد تأثیری در آن نمی بخشد. آری تکامل انسان و جامعه انسان، نظام بهتر به آن خواهد بخشید.
برحسب این بینش، تاریخ، مانند خود طبیعت، به حکم سرشت خود متحول و متکامل است، حرکت به سوی کمال است لازمه ذات اجزاء طبیعت و از آن جمله تاریخ است. و طبیعت تاریخ، نه یک طبیعت مادی محض، بلکه مانند طبیعت فرد انسان، طبیعتش مزدوج است از ماده و معنی. تاریخ صرفا یک حیوان اقتصادی نیست. تحول و تکامل تاریخ تنها جنبه فنی و تکنیکی ابزاری و آنچه بدان تمدن نام می دهند ندارد، گسترده و همه جانبه است، همه شؤون معنوی و فرهنگی انسان را در بر می گیرد و در جهت آزادی انسان از وابستگی های محیطی و اجتماعی است.
انسان در اثر همه جانبه بودن تکاملش، تدریجا از وابستگیش به محیط طبیعی و اجتماعی، کاسته و به نوعی وارستگی که مساوی است با وابستگی به عقیده و ایمان و ایدئولوژی، افزوده است و در آینده به آزادی کامل معنوی یعنی وابستگی کامل به عقیده و ایمان و مسلک و ایدئولوژی خواهد رسید.
انسان در گذشته با این که از مواهب طبیعت بر حسب این بینش، از ویژگیهای انسان، تضاد درونی فردی است میان جنبه های زمینی و خاکی و جنبه های آسمانی و ماورائی انسان، یعنی میان غرایز متمایل به پائین که هدفی جز یک امر فردی و محدود و موقت ندارد و غرائز متمایل به بالا که می خواهد از حدود فردیت خارج شود و همه بشریت را در بر گیرد و می خواهد شرافتهای اخلاقی و مذهبی، و علمی و عقلانی را مقصد قرار دهد.
میل جان در حکمتست و در علوم ***** میل تن در باغ و راغ و در کروم
میل جان اندر ترقی و شرف ***** میل تن در کسب اسباب و علف
میل تن در سبزه و آب روان ***** زان بود که اصل او آمد از آن
میل جان اندر حیات و در حی است ***** زانکه جان لا مکان اصل وی است
میل و عشق آن طرف هم سوی جان ***** زین یحب و یحبون را بخوان
نبرد درونی انسان که قدما آن را نبرد میان عقل و نفس می خواندند، خواه و ناخواه به نبرد میان گروههای انسانها کشیده می شود، یعنی نبرد میان انسان کمال یافته و آزادی معنوی به دست آورده از یک طرف، و انسان منحط در جا زده و حیوان صفت از طرف دیگر. قرآن آغاز نبرد میان انسان به ایمان و آزادی معنوی رسیده با انسان منحط ماده پرست را در استان دو فرزند آدم، هابیل و قابیل منعکس کرده است.
این بینش، اصل نبرد و تنازع را در اجتماع و نقش آن را در تحول و تکامل تاریخ می پذیرد، ولی نه منحصرا به صورت نبرد طبقاتی میان گروه وابسته به ابزار تولیدی و نظام اجتماعی کهن و گروه وابسته به ابزار تولیدی جدیدتر مدعی است که نبرد میان انسان رسیده به عقیده و ایمان و جویای آرمان و وارسته از اسارت طبیعت و محیط و غرایز حیوانی، با انسان های منحط سر در آخور حیوان صفت، همواره وجود داشته است و نقش اصلی در پیشبرد تاریخ داشته است. روشنفکری به معنی خود آگاهی اجتماعی ریشه فطری دارد نه ریشه طبقاتی و در پرتو ایمان در انسان رشد می کند و پرورش می یابد و استوار می گردد.
تفسیر همه نبردهای تاریخ به نبرد میان نو و کهنه به مفهوم طبقاتی، به معنی چشم پوشی و نادیده گرفتن زیباترین و درخشانترین جلوه های حیات انسانی در امتداد زمان است. در طول تاریخ در کنار نبردهایی که بشر به خاطر حوائج مادی خوراک و پوشاک و مسکن و مسائل جنسی و تفوق طلبی انجام داده که البته فراوان است، یک سلسله نبردهای دیگر هم داشته که باید آنها را در نبرد حق و باطل یا خیر و شرخواند، یعنی نبردهائی که در یک سو پایگاه عقیدتی و انگیزه انسانی و ماهیت آرمانی و جهتگیری به سوی خیر و صلاح عموم و هماهنگی. یا نظام تکاملی خلقت و پاسخگویی به فطرت در کار بوده و در سوی دیگر انگیزه های حیوانی و شهوانی و جهتگیری فردی و شخصی و موقت به تعبیر دیگر: نبرد میان انسان مترقی متعالی که در او ارزشهای انسانی رشد یافته با انسان پست منحرف حیوان صفت که ارزشهای انسانیش مرده و چراغ فطرتش خاموش گشته است.
به تعبیر قرآن: نبرد میان جند الله و حزب الله با جند الشیطان و حزب الشیطان.
طرفداران این نظریه تلاشها و کوششهای نظریه ابزاری را که تمام نهضتهای مذهبی و اخلاقی و انسانی تاریخ را توجیه طبقاتی می نمایند به شدت محکوم و آن را نوعی قلب و تحریف معنوی تاریخ و اهانت به مقام انسانیت تلقی می نمایند.
واقعیات تاریخی گواهی می دهد که حتی بسیاری از نهضتها که فقط برای تأمین نیازمندیهای مادی جامعه بر پا شده است از طرف افرادی رهبری و هدایت - و لااقل حمایت - شده است که به نوعی وارستگی آراسته بوده اند.
این نظریه بر خلاف نظریه ابزاری - که مدعی است همیشه نهضتهای پیشبرنده از ناحیه محرومان و مستضعفان، در جهت تأمین نیازهای مادی، به موازات تکامل ابزار تولید، از راه دگرگون کردن نظامات و مقررات موجود و جانشین کردن نظاماتی دیگر به جای آنها بوده و مدعی است که وجدان هر انسان ساخته و منعکس کننده موقعیت طبقاتی او است و مدعی است که وجدان طبقه حاکم جبرا در جهت حفظ نظامات موجود است و وجدان طبقه محکوم جبرا در جهت دگرگونی نظامات و سنت ها و ایدئولوژی موجود است - از واقعیات تاریخی شاهد می آورد که نه نهضتهای پیشبرنده در انحصار محرومان و مستضعفان هر دوره بوده، بلکه احیانا افرادی از بطن طبقات مرفه و برخوردار برخاسته و خنجر خویش را در قلب نظام حاکم فرو برده اند، آن چنانکه در قیام ابراهیم و موسی و رسول اکرم و امام حسین مشهود است و نه همیشه هدفها منحصرا مادی بوده است، آن چنانکه در نهضت مسلمانان صدر اول گواه راستین آن را در می یابیم که علی (علیه السلام) با این جمله ماهیت نهضت آنها را مشخص می کند: (و حملوا بصائرهم علی اسیافهم) (1): همانا بینشهای واقع بینانه خویش را بر شمشیرهای خود حمل می کردند، و نه همیشه به موازات تکامل ابزار تولید بوده است، مانند قیامهای آزادیخواهانه شرق و غرب در دو قرن گذشته برای بر قراری دموکراسی که نمونه اش نهضت مشروطیت ایران است. آیا در ایران ابزار تولید تکامل یافت و بحران ایجاد کرد و منتهی به نهضت مشروطیت شد؟! و نه همیشه نابسامانیهای جامعه مولود نارسائی ایدئولوژی و مقررات موجود بوده تا نیاز به نابود کردن و جانشین ساختن مقررات دیگر پیدا شود، بلکه گاهی مولود عدم اجرای مقررات مورد قبول بوده است، و هدف نهضت اجرا و حاکمیت عملی همان مقررات و نظامات بوده است. قیامهای شعوبیه و قیامهای علویین در دوره خلفا نمونه اینگونه نهضتها است، و نه وجدان انسان این اندازه فاقد اصالت است که همواره شاهین تراز وی وجدان و قضاوتش و عقربه تمایلات درونیش در جهت منافع و حوائج مادیش متمایل باشد.

پاورقی :
(1) نهج البلاغه خطبه ۱۴۸.

نوشتن دیدگاه