خداوند متعال می فرماید:
یا ایها الذین امنوا لا تبطلوا صدقاتکم بالمن والأذی کالذی ینفق ما له رئاء الناس و لا یؤمن بالله والیوم الاخر.
(بقره / 267)
ای اهل ایمان! صدقات خود را به سبب منت و آزار، تباه نسازید. مانند کسی که مالش را از روی ریا برای خودنمایی و جلب توجه مردم، انفاق کند و ایمان به خدا و روز قیامت ندارد.
ریا عبارت از تظاهر به نیکی - بدون داشتن حقیقت آن - به ظاهر دسترسی و جلب رضایت مردم و به جا آوردن کاری است که دلالت بر نیکی دارد.
و اسلام نسبت به ریا کاری به صورت عمومی - در همه کارها - و مخصوصا در عبادات، سختگیری کرده و از آن با عبارات شدیداللحنی جلوگیری نموده است. زیرا ریا عبادت و سایر کارهای قربی را فاسد می کند. مثلا کسی که ساختمانی را برای خودنمایی و نشان دادن به مردم می سازد، طبیعتا به کمالات آن اهمیت قائل نمی گردد. و چنین ساختمانی بی بنیاد و بی اساس، بالاخره متزلزل خواهد شد. هر چند ظاهری زیبنده ای داشته باشد.
بنابراین اسلام عبادت ریاکارانه را باطل اعلام کرده است. به خاطر این که اعمال انسان با نیت محقق می شود و عبادت نیز با قصد قربت انجام می پذیرد. بلکه ریاکار در عبادت، بدتر از تارک آن است. زیرا که ریاکار به عنوان استهزاء کننده به شمار می رود.
از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) سوال شد:
ما النجاة غدا؟ فقال صلی الله علیه و آله: انما النجاة فی أن لا تخادعوا الله فیخدعکم. فانه من یخادع الله یخدعه و یخلع منه الایمان و نفسه یخدع لویعتبر. قیل له صلی الله علیه و آله: کیف یخادع الله؟ قال: یعجل بما أمر الله ثم یرید غیره. فاتقوا الله فی الریاء فانه الشرک بالله ان المرائی یدعی یوم القیامة باربعة أسماء: یا فاجر، یا کافر، یا غادر، یا خاسر، حبط عملک و بطل أجرک فلا خلاص لک الیوم فالتمس أجرک ممن کنت تعمل له.
(وسائل / ج 1، 53 چاپ آل البیت)
فردای روز قیامت نجات در چیست؟ فرمود: نجات در این است که با خدا نیرنگ نکنید تا خدا نیز با شما نیرنگ نکند، زیرا کسی که به خدا نیرنگ زند، خدا هم به وی نیرنگ خواهد زد و ایمان را از او سلب می کند. و شخص نیرنگ باز اگر دقت کند، به خود نیرنگ می زند (نه به خدا.)
عرض شد: چگونه به خدا نیرنگ می زند؟
فرمود نسبت به آنچه خدا دستور داده (در ظاهر) عجله می کند ولی هنگام عمل غیر خدا را در نظر می گیرد. از خدا بترسید، در ریا کردن که آن شرک به خدا است و ریا کار در روز قیامت با چهار نام صدا می شود: ای بدکار!، ای کافر!، ای حیله گر!، ای زیانکار! عملت حبط و باطل شده و پاداشت از بین رفته است، امروز برای تو راه نجات نیست. پاداش خود را از کسی که برایش کار می کردی، درخواست کن.
مسأله در کارهای دنیا نیز، چنین است؛ آنکه اموال خود را به خاطر شهرت و بلندآوازی، برای مردم خرج می کند و با لباس فاخر و با ماشین جدیدترین مدل، تظاهر می نماید، در حالی که به تأمین نیازمندی های ضروری خود و خانواده اش و تأمین آینده اش نیازمند است؛ باید به چنین شخصی در آینده، به وقت نیاز شدید گفته شود: ای زیانکار! عمل تو حبط و باطل شد. پس راه نجات برای تو نیست. برو پاداش خود را از کسی که برایش کار می کردی بگیر، و امروز نتیجه ریاکاری، و سهل انگاری در انجام وظایف، و اسراف کردن در مظاهر دنیای فناپذیر را که در هر زمان و مکان و نسبت به افراد فرق می کند از آنان بگیر.
در عین حال که اسلام اسراف کاری را محکوم می نماید، به همین شکل کسانی را که از حلال خدا دوری می جویند، با این آیه شریفه آنان را سرزنش و محکوم می نماید:
قل من حرم زینة الله التی اخرج لعباده والطیبات من الرزق.
(اعراف / 32)
بگو چه کسی زینت های الهی را که برای بندگان خود آفریده، و روزی های پاکیزه را حرام کرده است.
خداوند متعال می فرماید:
الذین ینفقون اموالهم باللیل والنهار سرا و علانیة فلهم اجرهم عند ربهم ولا خوف علیهم ولا هم یحزنون.
(بقره / 274)
آنها که اموال خود را به هنگام شب و روز، پنهان و آشکار انفاق می کنند، مزدشان نزد پروردگارشان است، و نه ترسی بر آنها است و نه غمگین می شوند.
پس انفاق با دستور صریح قرآن کریم شرعا به طور پنهان و آشکار هر دو مطلوب است.
ریا در انفاق این است که کسی مالی را به فقیر نه به خاطر رفع نیاز او که در انفاق مطلوب است، ببخشد بلکه به خاطر هدف خود که اظهار بی نیازی خویش و یا آشکار نمودن فقر مالی فقیر انفاق کند، این همان ریای مغوض است که هدف انفاق را باطل می سازد، و آن یکی از سه چیز است:
1 - به کار گرفتن مال برای رفع نیاز فقیر.
2 - بی نیاز ساختن فقیر از سوال و درخواست از دیگران.
3 - رسیدن به پاداش اخروی.
زیرا که خداوند به قصد ریاکارانه وی آگاه است. پس او با دست خودش ثواب و پاداش اخری را از بین برده و فقیر نیز می فهمد که مال به خاطر نجات وی از سیاه چال فقر و بینوایی نیست بلکه به خاطر هدف دیگر که اظهار خود بزرگی است. فلذا دلیلی بر پاداش نیک و یا به کار گرفتن مال در سعادت خویش و یا سبب قطع شدن فقیر از سوال نخواهد شد بلکه باید برای انتقام از کسانی که هدفشان از انفاق نمودن تحقیر فقیر است، تلاش کند. البته معنای آن نیست که انفاق را منحصر به انفاق پنهانی کند.
بلکه گاهی اظهار نمودن کار نیک به صورت آشکار بهتر است در صورتی که این کار باعث تشویق و پیروی و اقتدای دیگران به او باشد، مانند نیکی کردن بزرگان هر قوم که دیگران به آنها تأسی و اقتداء می کنند، پس چنین اشخاصی از نمونه های حدیث معروف می شوند که پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
من سن سنة حسنة فله أجرها و أجر من عمل بها الی یوم القیامة من غیر ان ینقص من اجورهم شی ء.
(وسائل / ج 11، 18، چاپ آل البیت)
هر کس سنت و روش نیکی را پایه گذاری کند، پاداش عمل خودش و دیگران (که به آن عمل می کنند) برای وی خواهد بود، بدون آنکه از پاداش آنان چیزی کم شود.
چنانکه فرمود:
من سن سنة سیئة فعلیه وزرها و وزر من عمل بها الی یوم القیامة.
(کنزالعمال / خبر 43075)
هر کس سنت و روش بدی را پایه گذاری کند، کیفر عمل خودش و کسانی که به آن عمل می کنند، بر وی خواهد بود.
معیار انسان در آزمایش خودش (که عملش خالص است یا برای ریا؟)
مراجعه به محکمه وجدان است تا خود را بشناسد که مخلص است یا ریاکار. و گفتارش را با عملش و ظاهرش را با باطنش تطبیق دهد و خودش را بر علامات سه گانه که امام علی (علیه السلام) فرمود، عرضه بدارد:
ثلاث علامات للمرائی: ینشط اذا رأی الناس، و یکسل اذا کان وحده و یحب أن یحمد فی جمیع اموره.
(اصول کافی/ ج 3، 402)
برای ریا کار سه نشانه است:
1 - (هنگام عمل) مردم را ببیند، با نشاط شود.
2 - و هرگاه تنها باشد کسل شود.
3 - و دوست دارد که در همه کارهایش مورد ستایش واقع شود.
چه معیار دقیقی . برای کسی که می خواهد از این روش پلید دوری کند همین بس که فکر کند انگیزیه او بر ریاکاری بدست آوردن رضایت مردم و دلخوشی به تعریف آنان و ترس از مذمت ایشان است. چنانکه در حدیث شریف آمده است:
رضا الناس غایة لاتدرک.
رضایت مردم، هدفی حاصل نشدنی است (یعنی غیر ممکن است.)
انسان هر چه در به دست آوردن رضایت مردم کوشش نماید، به همان اندازه از رضایت آنان دورتر خواهد بود و ظاهرسازی بدون حقیقت چه در مادیات یا عبادات، هر چند صورت و نقش و نگارش زیاد بشود، بر اهل آن مخفی نمی ماند، اگر چه چند روزی بر افراد ساده، پوشیده بماند، و تاریخ به زودی آن را به عنوان یک نکته سیاه ثبت می کند. اینگونه کارها قابل گذشت و چشم پوشی نیست و شعارهای توخالی و تبلیغات گمراه کننده، هر چند عده ای را گمراه سازد، برای اهل تحقیق گمراه کننده نخواهد بود.
پس وقتی رضایت مردم به دست نمی آید و آنچه موجب رضایت بعضی است، باعث ناخشنودی دیگران می شود؛ چه بهتر که انسان از ریاکاری بپرهیزد و وظیفه خود را در هر شرایط و احوال، (با اخلاص) انجام دهد و قدم خویش را در جای ثابت و محکم قرار دهد.(36)
زیرا که به فرمایش علی (علیه السلام):
ان للحق دولة و للباطل جولة.
(غررالحکم / ج 2، 580)
حق دارای دولتی است، و باطل را جولانی بیش نیست.
(حق پایدار و باطل رفتنی است.)

سیری در روایات اسلامی
1 - پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
اجتنبوا الریا فانه شرک بالله.
(بحار / ج 69، 281)
از ریا بپرهیزید که ریاکاری شرک به خداست.
2 - پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
أعظم الأشقیاء... رجل ترک الدنیا للدنیا ففاتته الدنیا و خسرالاخرة و رجل تعبد واجتهد و صام ریاءا للناس و ذلک الذی حرم لذات الدنیا و لحقه التعب الذی لو کان به مخلصا لاستحق ثوابه.
بدبخت ترین مردم... مردی است که دنیا را به خاطر رسیدن به دنیا ترک نماید پس دنیا و آخرت هر دو از دستش برود. و مردی است که عبادت کند و در راه بندگی زحمت بکشد و روزه ریایی برای مردم بگیرد و این نیز از لذت های دنیا محروم می شود و فقط برایش رنج به جای ماند که اگر اخلاص داشت به ثواب می رسید.
3 - از امام باقر (علیه السلام) سوال شد:
ان الرجل یعمل شیئا من الخیر فیراه انسان فیسره ذلک؟ فقال (علیه السلام) لابأس ما من أحد الا و هو یحب أن یظهر له فی الناس الخیر اذا لم یکن صنع ذلک لذلک.
(اصول کافی / ج 3، 437 - بحار / ج 72، 294)
شخصی کار نیکی را انجام می دهد و دیگری او را می بیند و او خوشحال می شود؟ (آیا این کار ریا است؟) فرمود عیب ندارد. کسی نیست مگر آنکه دوست دارد که میان مردم برای وی کار خوبی ظاهر شود بشرط آنکه کار خود را برای خودنمایی انجام ندهد.
4 - امام باقر (علیه السلام) فرمود:
الابقاء علی العمل أشد من العمل فان: و ما الابقاء علی العمل؟ قال یصل الرجل بصلة و ینفق نفقةلله وحده لاشریک له فکتب له سرا ثم یذکرها فتمحی فتکتب له علانیة یذکرها فتمحی و تکتب له ریاءا.
(اصول کافی / ج 3، 436)
نگهداری کار خیر (از ریا) از خود آن کار، سخت تر است (راوی سوال کرد:) نگهداری از عمل چیست؟ فرمود: مردی صله ای می کند و نفقه ای در راه خدای یگانه و بی شریک می دهد و ثواب کار خیر در پنهانی برای او نوشته می شود. سپس آن را بازگو می کند و از دفتر کار خیر نهانی محو می شود و در دفتر کار خیر آشکار او نوشته می شود و باز آن را اظهار می کند از دفتر آشکار نیز محو می شود و به صورت ریا ثبت می گردد.
5 - امام صادق (علیه السلام) فرمود:
انه قال لعباد بن کثیر البصری فی المسجد: ویلک یا عباد! ایاک والریا فانه من عمل لغیرالله و کل الله الی من عمل له.
(اصول کافی / ج 3، 432 - بحار / 72، 266)
به عباد بن کثیر بصری در مسجد فرمود: وای بر تو ای عباد! مبادا خودنمایی کنی زیرا هر که برای غیر خدا کار کند، خدایش به کسی واگذارد که برای او کار کرده است.
6 - امام صادق (علیه السلام) فرمود:
کل ریاء شک انه من عمل للناس کان ثوابه علی الناس و من عمل لله کان ثوابه علی الله.
(اصول کافی / ج 3، 433 - بحار / ج 72، 281)
هر ریایی شرک است. به راستی هر کس برای مردم کار کند، ثوابش به عهده آنها است، و هر کس برای خدا کار کند ثوابش با خداوند است.
7 - علی بن سالم گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که فرمود:
یقول الله عزوجل: أنا خیر شریک من أشرک معی غیری فی عمل عمله، لم اقبله الا ما کان لی خالصا.
(اصول کافی / ج 3، 434 - بحار / ج 72، 288)
خداوند عزوجل می فرماید: من بهترین شریکم. هر که در کاری که می کند با من دیگری را شریک کند از وی نپذیرم (و همه را به آن شریک واگذارم) جز همانچه خالص برای من باشد.
8 - امام رضا (علیه السلام) به محمد بن عرفه فرمود:
ویحک یابن عرفه! اعملوا لغیر ریاء ولا سمعة فانه من عمل لغیر الله وکله الله الی ما عمل ویحک ما عمل أحد عملا الا راده الله ان خیرا فخیر و ان شرا فشر.
(اصول کافی / ج 3، 434)
وای بر تو ای پسر عرفه! عمل های خود را بدون ریا و شهرت انجام دهید زیرا هر که برای غیر خدا کاری کند، خدایش به همان کس واگذارد که برایش کار کرده است. وای بر تو هیچکس کاری نکند جز آنکه خدا عوض کارش را به او برگرداند اگر خوب باشد خوب و اگر بد باشد بد.
پس هرگاه در عمل اخلاص نباشد، نتیجه مترقبه از آن بدون پاداش خواهد بود و هر عملی (ذاتا) اگر نیک باشد نیک و اگر بد باشد بد نوشته می شود. برخلاف اخلاص که آدم مخلص همیشه به پاداش و اجر خود خواهد رسید.
اخلاص عبارت است از عملی که خالی از ظاهرسازی و حیله باشد و ریاکاری برعکس آن است. و این مطلب ظاهرسازی نیست بلکه عین حقیقت است.
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
الأخلاص هو أن تقول: ربی الله ثم تستقم کما امرت تعمل لله لا تحب ان تحمد علیه.
اخلاص آن است که بگویی پروردگار من خدای (یکتا) است سپس چنانکه او فرموده در راهش استقامت بورزی، عمل خود را برای خدا انجام دهی و دوست نداشته باشی که در مقابل آن ستایش شوی.
یعنی هوی و هوس خود را پرستش نکنی و جز خدا را نپرستی و در راه عبادت او استقامت و پایداری کنی چنانکه به آن مأمور گشته ای و این به خاطر آن است که هر عملی که انسان بدون اخلاص انجام می دهد، قیمت و ارزشی ندارد.
خداوند متعال می فرماید:
انا انزلنا الیک الکتاب بالحق فاعبد الله مخلصا له الدین، الا لله الدین الخالص.
(زمر/ 3)
ما این کتاب را بر تو به حق فرستادیم (به شکرانه این نعمت بزرگ) خدای را پرستش کن و دین را برای او خالص گردان (دل از غیر حق بگردان) (ای بندگان) آگاه باشید که دین خالص (بدون هیچ شرک و ریا) برای خدا است.
خطاب هایی که بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) می شود به خاطر رهبری امت به وسیله آن حضرت و هدایت آنان در زندگی است و خداوند در قرآن کریم اخلاص و عمل را هم ردیف و مقارن یکدیگر بیان فرموده است. چنانکه می فرماید:
و ما امروا الا لیعبدوا الله مخلصین له الدین حنفاء و یقیموا الصلوة و یؤتوا الزکاة و ذلک دین القیمة.
(بینه / 5)
و (در کتب آسمانی) امر نشده اند مگر بر اینکه خدا را به اخلاص کامل و (بدون شائبه شرک و ریا) در دین (اسلام) پرستش کنند. و از غر دین حق روی بگردانند و نماز به پا دارند و زکات به فقیران بدهند و این است دین درست (و راه راست و سعادت.)
بنابراین باید به دنبال هر اخلاصی عمل معنوی مثل نماز یا عمل مادی مثل زکات وجود داشته باشد و هیچ منافاتی ندارد که اخلاص همراه با خوشحالی بر عمل باشد زیرا که طبیعی است که انسان از هر کار نیکی خوشحال می شود چه کار خودش باشد یا کار دیگران چون اولا عمل خیر ذاتا نیک است و ثانیا عملی است که از او سرزده است و این خوشحال هیچ منافاتی با اخلاص ندارد بلکه این شادی و سرور به تبع اخلاص است و ریا نیست زیرا که خودنمایی محسوب نمی شود بلکه خودش عمل خیر است.
پس خوشحالی بر عمل خیر چه از خود انسان سر بزند یا از دیگران، یک چیز طبیعی به عنوان نتیجه عمل است
امام باقر (علیه السلام) فرمود:
ما من أحد الا و هو یحب أن یظهر له فی الناس الخیر اذا لم یکن صنع ذلک لذلک.
(اصول کافی / ج 3، 405 - بحار / ج 72، 294)
هیچ کسی نیست مگر آنکه دوست دارد نیکیش در بین مردم آشکار گردد به شرط این که عمل خود را به خاطر نشان دادن به مردم انجام ندهد. (یعنی کار انجام دهد که به مردم نشان دهد و همین ریا شود.)
و درجه اخلاص در اسلام بسیار بزرگ است.
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:
ما أخلص عبدلله أربعین صباحا الا جرت ینابیع الحکمة من قلبه علی لسانه.
(بحار / ج 67، 242)
هیچ بنده ای چهل صباح برای خدا اخلاص نمی ورزد، مگر آنکه چشمه های جوشان حکمت، از قلبش بر زبانش جاری می گردد.
و فاطمه زهرا (علیه السلام) (پاره تن پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود:)
من اصعد الی الله خالص عبادته اهبط الله عزوجل الیه أفضل مصلحته.
(بحار / ج 70، 249)
کسی که عبادت خالصانه وی به سوی خدا صعود نماید (بالا برود) خداوند عزوجل بهترین مصلحت های او را برایش فرو می فرستد.
امام باقر (علیه السلام) فرمود:
ما أخلص العبد الایمان بالله أربعین یوما الا زهده الله تعالی فی الدنیا و بصره داءها و دواءها و أثبت الحکمة فی قلبه و أنطق بها لسانه.
(اصول کافی / ج 3، 27)
هیچ بنده ای چهل روز ایمان به خدا را خالص نمی سازد، مگر آنکه خدای عزوجل او را نسبت به دنیا زاهد سازد و درد و داروی دنیا را به او بنماید، پس حکمت را در دلش ثابت کند و زبانش را به آن گویا سازد.
پس اخلاص خود عبادتی است برای خدا بلکه بهترین عبادات است، چنانکه امام جواد (علیه السلام) فرمود:
أفضل العبادة الاخلاص.
(بحار / ج 67، 5 - قصارالجمل / ج 1، 177)
با فضیلت ترین عبادت ها اخلاص است.
دین اسلام این چنین مقام و منزلت اخلاص را بالا می برد زیرا که اخلاص روح و جان عمل است و مطمئن ترین همراهی است که پایه زندگی بر آن استوار است، و ریا به تمام معنا برخلاف آن است.

نوشتن دیدگاه