کيسانيه از واژه (کيسان) گرفته شده، که صفتى از ماده (کَيِّس)(28)؛ يعنى زيرک، مى باشد ودرباره علت اين اسم گذارى چهار قول است:
الف) لقب يکى از غلامان آزاد شدهِ امام على (عليه السلام) است؛ که در قيام مختار بر ضد بنى اميه نقش اصلى را داشته است؛
ب) لقب (ابوعَمره) رئيس پليس کوفه، در زمان تسلط مختار بر کوفه مى باشد؛
ج) لقب محمد بن حنفيه، فرزند امام على (عليه السلام) مى باشد؛
د) لقب مختار ثقفى است؛ که محمد بن حنفيه به جهت زيرکى به او گفته است؛(29)
و) امام على (عليه السلام) مختار را بر زانوى خود نشاند واو را کيس خواند؛(30)
مراد از کيسانيه، پيروان مختاربن ابى عبيده ثقفى است. اين فرقه پنداشتند که محمد بن حنفيه بعد از حسين بن على (عليه السلام) امام ومهدى موعود (عجل الله فرجه) است ودر کوه رضوا به سر مى برد ونزد او آب وعسل نهاده شده واز آنجا ظهور وقيام خواهد کرد.(31) البته خود محمد بن حنفيه چنين ادعايى نداشته است.(32)
در مورد مختار هم بايد گفت که برخى از عقايد را با انگيزه هاى خاص به وى نسبت داده اند؛ از جمله عقيده به مهدويت ومهدى موعود بودن محمد بن حنفيه؛ در حالى که مختار هيچ ادعاى گزافى نداشته وهيچ عقيده کفرآميزى ابراز نکرده است(33) وهيچ فرقه ومذهبى تشکيل نداده است ونام کيسانيه در آن زمان اصلاً مشهور ومعروف نبوده است. منشأ اين اتهامات ودشمنى ها در مورد مختار وتبليغات بر ضد او را مى توان به چند دسته تقسيم کرد:
الف) عاملان وشرکت کنندگان در واقعه خونين کربلا وامويان کوفه؛
ب) اشراف وبزرگان کوفه. چون جمع کثيرى از سپاهيان مختار غلامان آزاد شده بودند؛
ج) عبد الله بن زبير وطرفداران وياران او؛ که مختار را مانع بزرگى براى خود مى دانستند؛
د) امويان مستقر در شام، به رهبرى عبد الملک بن مروان.(34)
مختار سال 66ه: 685م در کوفه قيام کرد. هدف او انتقام گرفتن از قاتلان کربلا وقيام بر ضد بنى اميه(35) بود. اين قيام 6 سال پس از شهادت امام حسين (عليه السلام) واقع شد. اين گروه را مختاريه هم ناميده اند.(36)
موالى، که ستون فقرات نهضت مختار بودند، خود را شيعه المهدى يا حزب المهدى مى ناميدند.(37) امام سجاد (عليه السلام) هم بر اساس شرايط ومصالح، از به عهده گرفتن قيام خوددارى کرد؛ ومختار هم قيام خود را منتسب به محمد بن حنفيه نمود. برخى گفته اند محمد بن حنفيه نماينده تام الاختيار امام سجاد (عليه السلام)(38) بوده است. مختار هم بعد از شکست دادن لشکر عبد الملک بن مروان، به سردارى عبيد الله بن زياد، در (نصيبين)؛ در نهايت، در جنگ با مصعب بن زبير در بصره شکست خورد ودر رمضان سال 67 ق. به شهادت رسيد.(39)
در مجموع درباره فرقه کيسانيه مى توان گفت:
اولاً: محمد بن حنفيه اصلاً ادعاى مهدويت نداشته است.
ثانياً: مختار ثقفى هم مدعى مهدويت محمد بن حنفيه نبوده است. اين اتهامى است که عباسيان وبرخى از دشمنان، با انگيزه هايى که به آن اشاره شد، دامن زده اند.
ثالثاً: در رواياتى که در خصوص امامت دوازده امام (عليهم السلام) وپيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) از طريق شيعه وسنى بيان شده است، نامى از محمد بن حنفيه نيست.
رابعاً: اين فرقه منقرض شده است وکسى در عصر فعلى اعتقاد به امامت محمد بن حنفيه ندارد.
البته عده اى مثل کُثَيِّرَ عزه (متوفى 105ه: 723م) از شعراى اهل بيت محمد بن حنفيه را مهدى موعود دانستند. او شعر ذيل را سروده است:
فهديت يا مهدينا ابن المتهدى
انت ابن خير الناس بعد النبى
انت الذى نرقى به ونرتجى
انت امام الحق لسنا نمترى
يا بن على سِرو من مثل على
(راه يافتى اى مهدى ما پسر راه يافته. تو کسى هستى که ما به تو خشنود واميدواريم. تو پسر بهترين مردم پس از پيغمبرى. تو امام بر حق هستى وما در آن شکى نداريم. اى پسر على! برو؛ وچه کسى مانند على است).(1)
کربيه هم از فرقه هايى است که به عنوان زير مجموعه فرقه کيسانيه در زمان امام باقر (عليه السلام) مطرح شده بود؛ که معتقد بودند محمد بن حنفيه ملقب به مهدى است واو نمرده ونخواهد مرد وهم اکنون غايب است ومکان او معلوم نيست وروزى ظهور خواهد کرد ومالک زمين خواهد شد وتا رجوع او، هيچ امامى نخواهد بود.(2)
بعضى از اين فرقه هم مى گويند محمد بن حنفيه در کوهستان رضوا است وبار ديگر خروج خواهد کرد.(3)
اين گروه، که عده اى از اهل مدينه وکوفه بودند، با انگيزه غلو رو به اين سو آوردند؛ البته تبليغات بنى اميه هم در اين انحراف بى تأ ثير نبود. در ضمن اين گروه مورد لعن امام باقر (عليه السلام) واقع شدند.(4)
پاورقی:
(28) فرهنگ لغت معين، ماده کيّس.
(29) غاليان، صفرى فروشانى، ص 84-83.
(30) تاريخ تحليلى اسلام، سيد جعفر شهيدى، ص 194، چاپ بيست ويکم، 1376، مرکز نشر دانشگاهى تهران.
(31) الغيبه، شيخ طوسى، ص 192، ملل ونحل، ابى الفتح محمد بن عبد الکريم بن ابى بکر احمد شهرستانى، ص 147، ج 1، تحقيق محمد سيد گيلانى دار المعرفه، بيروت 1402ه.: 1982م.: نجم ثاقب، محدث نورى، ص 214، چاپ جمکران، چاپ نهم، پائيز 1381.
(32) تشيع در مسير تاريخ، دکتر سيد حسين محمد جعفرى، ص 305، ترجمه دکتر محمد تقى آيت اللهى، انتشارات دفتر فرهنگ اسلامى، چاپ نهم، 1378. (به نقل ازطبقات ابن سعد، ج 5، ص 94).
(33) ابن اثير، الکامل فى التاريخ، ج 4، ص 27، چاپ اول، بيروت، دار الکتب العلميه، 1407 ق.
(34) غاليان، صفرى فروشانى، ص 85. (با کمى تغيير).
(35) الکامل، ابن اثير، ج 4، ص 27.
(36) الملل والنحل شهرستانى، ج 1، ص 147، تاريخ شيعه وفرقه هاى اسلام، مشکور، ص 57.
(37) تشيع در مسير تاريخ، دکتر جعفرى، ص 306.
(38) ماهيت قيام مختاربن ابى عبيده ثقفى، سيد ابو فاضل رضوى اردکانى، ص 190، قم، مرکز مطالعات وتحقيقات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم.
(39) الکامل، ابن اثير، ج 4، ص 111.
(1) تاريخ تشيع در ايران، رسول جعفريان، ج 1، ص 135، انتشارات انصاريان، چاپ اول، 1375. (به نقل از انساب الاشراف، بلاذرى، ج 3، ص 289)؛ تاريخ شيعه وفرقه هاى اسلام، جواد مشکور، ص 56.
(2) فرق الشيعه، ابو محمد حسن بن موسى نوبختى، ص 44، تعليق سيد محمد صادق بحر العلوم، چاپ چهارم، نجف، مکتبه الحيدريّه، 1388 ق.
(3) تاريخ شيعه وفرقه هاى اسلام، دکتر جواد مشکور، ص 58.
(4) المقالات والفرق، سعد بن عبد الله بن ابى خلف اشعرى قمى، ص 33، تصحيح محمد جواد مشکور، چاپ دوم، مرکز انتشارات علمى وفرهنگى، 1361 ش.
