28     «إِنّا كُنّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ»

ترجمه:
28. به درستى كه ما بوديم از قبل در دنيا كه او را مى‏خوانديم، محققاً او بذل
كنندؤ رحيم است[1].
 
تفسير:
«إِنّا كُنّا مِنْ قَبْلُ نَدْعُوهُ» اشاره به اينكه شريك براى او قرار نداديم و غير او را
نمى‏خوانديم.
[اقسام پنجگانه شرك]
و گفتيم كه اقسام شرك پنج است: شرك ذاتى، صفاتى، افعالى، عبادتى، نظرى.
1. شرك ذاتى منسوب به ابن كمونه[2] است كه در منظومه مى‏گويد: «هُويّتان بِتمامِ
ذاتٍ قَد خالَفَتا بابنِ الْكمونَةِ استَنَد»[3] و ما در جوابش گفتيم كه اصلاً اين كلام تناقض
است، زيرا هويتان لا بد ما به الامتيازى دارند كه دوئيت[4] محقق شود، و البته ما به
الاشتراك هم دارند در اُلوهيّت، پس به تمام ذات مخالفت ندارند.
2. شرك صفاتى منسوب به اكثر عامه و اهل تسنن است كه صفات زايده بر ذات

قائلند. اين كلام هم تناقض است، زيرا ذات اقدس حق صرف الوجود است، ماهيت
ندارد كه وجود عارض بر ماهيت شود كه گفتند: «إنّ الوجودَ عارِضُ الماهيَّةِ تَصَوّراً وَاتّحدا
هُوِيّةً»[5] و صفت زايد بر وجود غلط صرف است، و از اميرالمؤنين عليه‏السلام است كه
فرمود: «وَ كَمَالُ تَوْحِيدِه [الإخلاصُ لَهُ وَ كَمالُ الاْءخلاصِ لَهُ] نَفْيُ الصِّفاتِ عَنهُ لِشَهادةِ كُلِّ صِفَةٍ
أنَّها غَيرُ الْمَوصوفِ وَ شَهادةِ كُلِّ مَوصُوفٍ أنّه غَيرُ الصِّفةِ فَمَنْ وَصَفَ اللّه‏َ فَقَدْ قَرَنَهُ وَ مَنْ قَرَنَهُ
[فَقَد ثَنّاهُ وَمَنْ ثَنَّاهُ] فَقَدْ جَزَّأَهُ، وَ مَنْ جَزَّأَهُ فَقَدْ جَهِلَهُ...»[6].
. شرك افعالى اينكه امر خلقت و رزق و افعال را منسوب به غير بدانند مثل حكما
كه مى‏گفتند: «الْواحِدُ لا يَصدِرُ مِنْهُ إلاّ الْواحِدُ وَ الْواحِدُ لا يَصدرُ إلاّ مِنَ الْواحِدِ»[7] خداوند
فقط عقل اول را خلق فرمود الى آخر مزخرفاتهم از عقول طوليّه و عرضيّه[8]
و كدخداى عالم ناسوت، و اين كلام باعث سلب قدرت و اختيار و علم و حكمت
بارى است و مورث قدم عالم است. زيرا تصور كردند كه خدا علّت تامه است كه
مركّب از علت فاعلى و غايى و مادى و صورى است و علت قدرت بر ترك معلول
ندارد و اختيار در او نيست، بالذات مورثِ[9] معلول مى‏شود و مثل يهود كه روز شنبه
را مى‏گويند خدا تعطيل كرد و كنار رفت و اين عالم به خودى خود مى‏چرخد و مثل
كسانى كه امر خلق و رزق را به دست ملائكه و انبيا و اوليا قرار مى‏دهند و اشباه اين‏ها.

4. شرك عبادتى مثل عبده اصنام و ملائكه و شمس و قمر و كواكب و آتش
و امثال اين‏ها.
5. شرك نظرى نظر به اسباب و وسايط ظاهريه داشته باشد و توكل بر غير او كند
و از اين بيان معلوم مى‏شود كه موحّد به جميع معانى منحصر است به مؤن پاك معتقد
به جميع عقايد حقه.
«إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِيمُ» با سه تأكيد كلمؤ «إنّ» تكرار ضمير «إِنَّهُ هُوَ»
جملؤ اسميه. خداوند «برّ»[10] است، احسان و بذل و عنايت زيادى دارد،

«رحيم» است به رحمت واسعه.

[1] .  ترجمه ديگر: ما از ديرباز او را مى‏خوانديم كه او همان نيكوكار مهربان است.
 
[2] .  مختصرى از زندگى‏نامه وى، در همين تفسير: ج2، ص243، پاورقى2 گذشت.
 
[3] .  مختصرى از زندگى‏نامه وى، در همين تفسير: ج2، ص243، پاورقى2 گذشت.
 
[4] .  دوئيت: دو تا بودن.
 
[5] .  وجود عارض بر ماهيت از حيث تصور در عالم عقول است. اما از لحاظ حقيقت شى‏ء و در عالم خارج با هم اتحاد دارند. ر.ك: شرح منظومة«سبزوارى»: ص18. در اين باره به همين تفسير: ج14، ص186 ـ 187، ذيل تفسير آيه 91 سوره مؤمنون، مراجعه فرماييد.
 
[6] .  و كمال يگانه دانستن خداوند اخلاص به اوست و كمال اخلاص به او، راندن و دور كردن صفات
خلقى از اوست. زيرا بى‏گمان هر صفتى گواه آن است كه غير موصوف است و هر موصوفى گواهى مى‏دهد كه غير از صفت است. بنابراين، هر كه او را وصف كرد، قطعاً او را با آفريدگانش پيوسته و مرتبط كرده است. و هر كه او را با آفريدگانش پيوسته و مقارن كرد، بى‏شك او را تجزيه و پاره پاره نموده است. و هر كه او را تجزيه كرد، مسلّماً نسبت به او نادان است. نهج البلاغة: ضمن خطبه اول. آنچه در قلاب آمده، از منبع نقل كرده‏ايم.
 
[7] .   از واحد فقط واحد صادر مى‏شود و واحد فقط از واحد صادر مى‏شود ر . ك: المواقف «ايجى»: ج2، ص589 و  تفسير المحيط الاعظم: ج2، ص383.
 
[8] .  توضيح مختصرى در اين باره در همين تفسير: ج10، ص101، پاورقى 3 گذشت.
 
[9] .  مورث: موجد، باعث.
 
[10] .  بِر: اصطلاحى قرآنى و پر كاربرد در فرهنگ اسلامى كه از آن نيكوكارى و احسان اراده شده است. اين واژه اشتقاقى است از واژه «بَرّ» به معناى خشكى كه متضاد بحر است و در آن وسعت و گستردگى وجود دارد. از اين رو، به كارهاى نيك چون در وجود انسان محدود نمى‏شود، گسترش مى‏يابد، به ديگران مى‏رسد و ديگران از آن بهره‏مند مى‏شوند، نيز برّ مى‏گويند.
     از سويى، كسانى كه اهل برّند، نيز داراى وسعت و بسط روحى و معنويند، و وجودشان بى‏كران و گسترده است، چنان كه برّ بيابان وسيع و بى‏انتهاست؛ ابرار  جمع برّ يا باز ، كسانى هستند كه برّ براى آنان ملكه شده است و به يك صفت و حالتى روحى كه باعث گستردگى و بسط است ، نائل شده‏اند .
          در روايات اسلامى صفت و ملكه شدن برّ در وجود ابرار، و تبديل نيكى به يك خوى و خصلت در آنان مطرح ، و نشانه‏هاى آن معرفى شده است.
          قرآن مجيد شرط دستيابى به برّ را انفاق آنچه دوس مى‏داريد، مى‏داند (آل عمران، 92). پس معلوم مى‏شود كه راز رسيدن به فضاى برّ، قطع تعلقات و وابستگى‏هاست و اين نقطه مقابل تقيد و وابستگى كفار است كه در «سلاسل و اغلال» تعلقات و وابستگى‏ها اسيرند.
          تشويق و تعليم براى رسيدن به فضاى برّ هم در قرآن و هم در احاديث چشمگير است. مى‏توان گفت : از آنجا كه خداوند خود متصف به برّ است، براى انسان نيز چنين چيزى را پسنديده ، و با استعدادى كه در وجودش قرار داده، او را به تخلّق و تجلّى آن اسم در وجودش راهنما بوده است.
          روايات نيز در بيان مفهوم، روشن كردن فضا، تعيين حدود و تأكيد بر برخى مصاديق خاص كه نقشى عمده براى ايجاد برّ داشته‏اند، مطالبى دارند .
          رسول اكرم  صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نيكوكار را داراى علامتهايى مى‏دانند كه به مفهوم سريان برّ در تمام زواياى زندگى ابرار است: دوست داشتن، دشمن داشتن، رابطه برقرار كردن، قطع رابطه، خشم و رضا براى خدا و عمل براى او، طلب كردن براى او، خشوع در مقابل او و احسان كردن براى او.
          اميرالمؤمنين  عليه‏السلام «بِشر و خوشرويى» را اوّل برّ مى‏داند و برترين برّ را آن نيكى مى‏داند كه به اهل آن برسد؛ و در جايى ديگر اهل آن را « ابرار» مى‏خواند امام باقر  عليه‏السلام پنهان داشتنِ نيازمندى و كتمان صدقه و پوشاندن درد و رنج و مصيبت را گنج‏هاى برّ مى‏داند و در حديثى سخاوت، خوش كلامى و صبر بر آزارها، درهاى برّ شمرده شده است. ر . ك: دائرة المعارف بزرگ اسلامى: مدخل «بِرّ».

نوشتن دیدگاه