اين بحث از جهاتى حائز اهميت است هم از جهت عملى و هم از جهت اخلاقى و هم از جهت اعتقادى يعنى به علماى فقه و اخلاق و كلام مرتبط مى شود لكن هر كدام از دريچه خاص خود از آن بحث مى كند علم فقه از جهت عملى بحث مى كند كه لازمه صحت توبه تدارك عمل است يا خير؟ و علم اخلاق از جهت تاءثير روحى آن بحث مى كند و علم كلام از اين جهت كه آيا اساسا توبه امكان قبول شدن دارد يا خير؟ و قبول شدن آن تاءثير در از بين رفتن عقاب مى كند يا استحقاقا عقاب نفى مى شود؟
لكن بحث ما اينجا اجمالا از جهت علمى آن است با توجه به روايات مربوط به آن ، و با توجه به مراتب توبه ، شرايط هر مرتبه با ديگر مراتب فرق دارد، نسبت به مرتبه اول كه توبه از كفر و شرك بود، قبول شدن آن شرطى جز دست برداشتن واقعى از اعتقاد كفرآميز و شرك آلود ندارد همان طور كه امام باقر عليه السلام فرمود: (رسول خدا صلى الله عليه و آله يكى از يهوديان را دعوت به اسلام كرد و پس از اقرار به شهادتين ، آن شخص فوت كرد، آن حضرت به اصحابش دستور داد كه او را غسل داده و كفن كنند سپس بر او نماز خواند و فرمود: ستايش براى خدايى است كه يك نفر را به واسطه من از آتش نجات داد(1264)) البته انسان مرتد با اقسامش ، احكام فقهى خاصى دارد كه بايد به رساله عمليه رجوع كرد.
و همچنين نسبت به توبه از عقايد انحرافى شرط اوليه اش دست برداشتن از آنهاست همان طور كه روايت كسى كه از اهل بيت بود و به ولايت اهل بيت عليهم السلام اقرار كرد و سپس وفات كرد، گذشت امام صادق عليه السلام درباره اش فرمود: (شخصى است از اهل بهشت راوى تعجب مى كند كه او جز اقرار به ولايت كار ديگرى انجام نداد، حضرت فرمود: از او با آن وضعش چه مى خواهيد؟ به خدا سوگند وارد بهشت شد(1265)) البته اگر او زنده مى ماند بايد مطابق وظايف شيعيان عمل مى كرد، اين مرتبه نيز ممكن است احكام فقهى خاصى داشته باشد كه بايد به نظريه فقها مراجعه كرد.
اما شرط قبولى توبه از گناهان اجمالا پس از انجام آنها و تصميم جدى بر ترك آنها، اگر گناه در اثر ترك واجبى باشد چه حق الله و چه حق الناس بايد آن را تدارك كرد، آن طورى كه به نظر فقها لازم است مراعات شود، و اگر گناه در اثر انجام كار حرامى باشد، استغفار و سپس انجام اعمال صالح كافى است البته اگر كار حرام آثار وضعى را در بر داشته باشد مانند دزدى ، گرفتن ربا و رشوه و وارد كردن ضرر مالى و جانى به كسى ، بايد مطابق نظر فقها، جبران نيز بشود از اين جهت شخصى در حضور على عليه السلام استغفار مى كرد حضرت به او فرمود: (مادرت به عزايت بنشيند آيا مى دانى استغفار چيست ؟ استغفار درجه عليين است كه بر شش امر تكيه مى كند، اولش : پشيمانى بر آنچه گذشته است ، و دوم آنكه عزم داشته باشى كه آن را هيچ گاه انجام ندهى ، و سوم : حقوق مردم را ادا كنى تا وقتى با خداوند عز و جل ملاقات كردى چيزى به عهده ات نباشد، و چهارم : توجه كنى به هر امر واجبى كه ترك كردى تا حقش را اداء كنى و پنجم اينكه گوشت بدنت را كه از حرام روئيده است با حزن و اندوه آب كنى تا پوستت به استخوان بچسبد و گوشت جديد بر آن برويد و ششم اينكه به بدنت درد طاعت را بچشانى همان طور كه شيرينى معصيت را به آن چشاندى ، پس در اين وقت استغفار كن (1266)). اين مطالب و امثال (1267) آن ، شرايط لازم براى توبه مقبوله است ، البته شرايط و آداب غير لازمه اى نيز دارد كه در كتب ادعيه و بويژه مفاتيح الجنان ذكر شده است و خوب است آنها نيز مراعات شود، و با داشتن اين شرايط توبه نصوح يعنى خالص تحقق پيدا مى كند زيرا بنده در اين حال قصد(1268) دارد كه به آن گناه برنگردد و باطنش (1269) مانند ظاهرش بلكه برتر از آن باشد و منافات ندارد كه توبه نصوح محقق شود لكن در اثر لغزش ‍ سهوا مرتكب گناه شود زيرا چنين شخصى باز توبه مى كند و به فرموده (1270) ائمه عليهم السلام خداوند چنين بنده توبه كننده اى را دوست دارد، ولى كسى كه در حال استغفار و توبه ، قصد رجوع مجدد به گناه را داشته باشد نه تنها توبه اش محقق نشده است بلكه مانند مسخره (1271)كننده مى باشد، از اين جهت خداوند يكى از شرايط مغفرت گناه را عدم اصرار بر گناه دانسته (1272) است و اصرار بر گناه هم با توبه سازگارى ندارد و اگر كسى گناه كند و استغفار نكند و قصد توبه هم نداشته باشد او مصر بر گناه است ، بنابراين مؤ منين با ارتكاب گناه نبايد از رحمت الهى ماءيوس شده و بفرموده امام باقر عليه السلام : (هر وقت مؤ من با استغفار و توبه به طرف خداوند متعال برگردد خداوند نيز با بخشش بر او برمى گردد(1273)). اما شرط قبولى توبه از اتصاف به رذايل اخلاقى و نيز توبه از ترك اولى ، بيرون كردن اوصاف رذيله از نفس و مجاهده با آنها و نيز ترجيح دادن هواى مولى و خواسته او بر هواى نفس و خواسته خود است همان طور كه اولياى الهى وقتى بين دو امر مردد مى شدند كه كدام يك را انتخاب كند در حالى كه هر دو مورد رضايت الهى بود آن طرفى را انتخاب مى كردند كه بر نفس سختتر است و اين امر از سيره پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده است (1274) و شرط قبول توبه نسبت به مراتب ديگر را خود مقربين و صاحبان آن مقامات بهتر مى دانند و ديگران نه از آن حالت خبرى دارند و نه از آثار آن ، فقط از ايشان استغفار متعدد و خاصى نقل شده است .

نوشتن دیدگاه