با دقت در نظام آفرينش و نيز آيات قرآنى كه درباره پيدايش پديده هاى خاصى سخن به ميان آورده است و همچنين مقتضاى جمع آيات تقدير و قضاى الهى نسبت به جميع اشياء، به دست مى آيد كه موجودات اين عالم داراى حدود و مشخصاتى هستند كه بدون آنها تحقق نيافته و دوام پيدا نمى كنند يعنى موجود شدن آنها و ترتب آثار وجودى آنها تواءم با تحقق علل و شرايط وجودى آنهاست به گونه اى كه هر موجودى علل و شرايط خاصى دارد و با كم و زياد شدن آنها، كيفيت و مشخصه آن موجود نيز متفاوت خواهد شد. به عنوان مثال با ملاحظه كوچك ترين موجود گياه يا حيوانى درمى يابيم كه وابسته به شرايط و زمينه هاى متعددى است كه با وجود تمامى آنها، آن چيز، موجود شده و آثارش به طور كامل بر آن مترتب مى شود، اين قاعده شامل افعال اختيارى و فعل و انفعالات فيزيكى ، شيميائى ، روانى و زيستى انسان نيز مى شود مثلا براى غذا خوردن بايد دستگاه گوارش ، كامل و سالم باشد و نيز در عالم خارج ماده قابل خوردن وجود داشته باشد و انسان حركتهاى اختيارى انجام دهد تا اين عمل اختيارى واقع شود، البته هر يك از شرايط و علل و حدود كمى و كيفى و مكانى و زمانى را كه در نظر بگيريم مسبوقند به شرايط و حدود خاص ‍ ديگرى تا منتهى شوند به موجودات بسيط اين عالم كه همان عناصر اوليه هستند كه آنها براى پيدايششان شرايط كمترى را از مركبات اين عالم لازم دارند و عمدتا وجود آنها ابداعى و بدون شرايط مادى است و فقط به فاعل مفيض الوجود نياز دارند و از كيفيت پيدايش آنها جز خداوند و كسانى كه او آنها را آگاه گردانيده ، عالم نيست . پس وقتى با دقت به موجودات اين عالم توجه كنيم عقل به طور كلى حكم مى كند كه هر موجودى داراى حدود كمى و كيفى و زمانى و مكانى خاصى است و با تحقق تمامى شرايط و اسباب وجودى آن ، وجود شى حتمى مى شود و حالت انتظاريه براى پيدايش آن ، وجود ندارد. حدود شى را قدر و تقدير گويند و به وجود حتمى آن قضا گفته مى شود.
اين دو مرحله يكى مقدم بر ديگرى است و گاهى مرحله قدر تقدم زمانى نيز بر مرحله قضا دارد و اين در پيدايش اغلب موجودات مادى صادق است به گونه اى كه حدود وجودى شى تدريجا موجود مى شود لكن گاهى مرحله قدر شى ء تقدم زمانى بر مرحله قضا ندارد بلكه تقدم رتبى و عقلى دارد و آن در موجوداتى است كه به واسطه معجزه يا كرامت اولياى الهى محقق مى شوند مانند اژدها شدن عصا به دست حضرت موسى عليه السلام ، به هر حال مرحله قضاى شى ، تدريجى نيست زيرا پس از تحقق تمامى شرايط و علل ، بلافاصله شى ء تحقق مى يابد. البته چون تحقق حدود كمى و كيفى و زمانى و مكانى اشياء تدريجى الوجود است ممكن است بعضى از آنها تغيير و تبديل و جابجايى هاى داشته باشند مثلا براى تحقق يك گياه ، لازم است كه كشاورز تخم را در دل خاك بيفشاند لكن ممكن است گاهى باد جايگزين او شود و اين كار را انجام دهد. يا براى تحقق يك حيوان يا انسان به حسب ظاهر عمل ازدواج نر و ماده لازم است لكن گاهى عمل تلقيح نطفه نر در رحم ماده جايگزين اين عمل مى شود و همچنين در توليد جوجه نور و حرارت مصنوعى جايگزين نور و حرارت طبيعى مى گردد، و امثال اينها كه با پيشرفت علم و صنعت ، اين امور تحقق مى يابد. اما به هر حال اين تقدير الهى است كه براى وجود موجودات حدودى را معين فرموده است كه از اين حدود نمى توانند تجاوز بكنند هر چند كه آنها قابل تغيير و تبديل باشند و به واسطه محدوديت علم بشر، انسان نتواند به تمامى شرايط وجودى اشياء پى ببرد: و ما اوتيتم من العلم الا قليلا (123) (و از علم اندكى داده نشديد). از اين جهت قرآن كريم در چند مورد فرموده است كه : خداوند هر چيزى را با اندازه آفريده است . و همچنين اين خداوند است كه بعد از محقق كردن شرايط وجودى شى هر چند به واسطه وسايط باشد - چه انسان يا غير انسان - آن چيز را بلافاصله محقق مى كند كه اين مرحله قضا و فعليت پيدا كردن اراده اوست از اين جهت گاهى كلمه قضا را در قرآن به كار مى برد و گاهى كلمه اراده را، به اين صورت كه هنگامى كه خداوند چيزى را بگذراند يا اراده كند(124) به او مى گويد: بوده باش پس موجود مى شود. البته اين چنين تعبيراتى كه استشمام تدريج در فعل منتسب به خداوند مى شود براى فهماندن به ماست كه موجود زمانى هستيم و چاره اى هم جز اين گونه تعبير كردن نيست : كه وقتى خداوند چيزى را اراده كند يا حكم كند به او مى گويد بوده باش پس موجود مى شود، و الا حكم و اراده خداوند همان تحقق شى ء است .
بنابراين تقدير و قضا كه دو جنبه از وجود اشياء است و يكى به لحاظ اجتماع حدود و شرايط شى ء و ديگرى به لحاظ تحقق شى ء است ، عقل از فعل خداوند انتزاع مى نمايد و از افعال الهى به حساب مى آيند. در روايات ما نيز ائمه عليهم السلام براى وجود اشياء از طرف خداوند متعال مراحلى را بيان كرده اند كه ناظر است به تحقق تدريجى اشياء در عالم خارج نه اينكه جهت صدور اشياء از خداوند به صورت تدريج باشد: عن يونس عن ابى الحسن الرضا عليه السلام قال : قلت : لايكون الا ما شاء الله و اراد و قدر و قضى ، قلت : فما معنى شاء؟ قال : ابتداء الفعل ، قلت : فما معنى اراد؟ قال : الثبوت عليه ، قلت : فما معنى قدر؟ قال : تقدير الشئى من طوله و عرضه ، قلت : فما معنى قضى ؟ قال : اذا قضى امضاه فذلك الذى لامرد له (125)، (از يونس نقل شده كه به امام رضا عليه السلام عرض كردم : چيزى نمى بوده باشد مگر اينكه خدا بخواهد و اراده كند و تقدير و حكم نمايد، عرض كردم : پس معناى خواستن چيست ؟ فرمود: ابتداى كار است ، عرض ‍ كردم : معناى اراده چيست ؟ فرمود ثبات و عزم بر آنست ؛ عرض كردم : پس ‍ معناى تقدير چيست ؟ فرمود: اندازه چيزى كه عبارت است از طول و عرض ‍ آن ، عرض كردم : معنا قضا و گذراندن چيست ؟ فرمود: وقتى آن را مى گذراند، امضايش مى كند پس چاره اى جز از وجودش نيست ).

نوشتن دیدگاه