متن: من عموم نعم ابتداها...
شرح: ما مى توانيم جمله (من عموم نعم ابتداها) را به اين تركيب برگردانيم: (الثناء بما قدم من النعم العامة التي ابتداها) حمد و ستايش مخصوص ذات الهى است بآنچه از نعمتهاى عمومى كه ابتدأ مرحمت فرموده.
مراد از نعمت هاى عمومى، عبارت از نعمت هائى است كه آنها قائم بيك فرد نيست و استفاده از آن عمومى است، مانند نعمت هوا، آب، آفتاب، باران و مانند اينها كه شامل همه ى موجودات ميگردد. بنابراين نعمت هاى عام در برابر نعمت هائى است كه مخصوص افراد است، مانند نعمت بينائى و شنوائى و عقل. و نيز مى توان گفت مراد از نعمت هاى عمومى نعمتهاى مزبور و نعمتهائى است كه قائم بفرد ميشود اما باعتبار اينكه باكثريت بشر داده شده و محرومان از آن در اقليت اند.
مراد از ابتدائى بودن نعمتها آن نيست كه در مقابل عوض و از راه استحقاق باشد چنانكه از عبارت دعا فهميده ميشود: «يا مبتدأ بالنعم قبل استحقاقها- اى ابتداء كننده به نعمتها قبل از استحقاق آنها» بنابراين نعمتهاى خداى مهربان چنين نيست كه چون شخص استحقاق داشته باشد و لازمه ى استحقاق، عطاى نعمت الهى برده و نعمت در مرتبه ى بعد از استحقاق باشد. زيرا داشتن حق در موردى صحيح است كه شخص از ناحيه ى خود چيزى را دارا باشد و آنرا برايگان و يا در برابر عوض بكسى بدهد؟ در چنين موردى حقى براى دهنده ثابت است. مثلا پدر يا استاد از نيروى فكرى و بدنى خويش براى تربيت شاگرد و فرزند صرف مينمايد در اينجا از جهت اينكه آنچه را كه مالك هستند بذل نموده اند ذيحق شده اند، يا مزدورى نيروى بدنى خود را كه مالك آن است در برابر اجرتى قرار ميدهد. در اين موارد انسان داراى چنين نيروئى هست و در مقابل بذل نيروى خود استحقاق پيدا مى كند. حال اگر فرزند و يا شاگرد و كارفرما پاداشى بدهد در مرتبه دوم است. يعنى پاياپاى و ابتدائى نيست.
اما اگر موجودى از خود هيچ چيز دارا نباشد و در هستى كه كمال اول و در قواى ديگر كه كمال ثانى است عين احتياج و نياز باشد و حتى وسيله ايكه با آن كارى را انجام بدهد مالك نباشد در اينصورت حقى متصور نيست. اگر فرض كنيم كسى به كارگر نيروى بدنى كه خود دارا بود بخشيد اعضاء و جوارح داد، و همت و مدد كرد، و سپس از او درخواست كارى نمود، آيا در چنين موردى حقى براى كارگر متصور است؟ زيرا در همه ى احوال از سرتا پا نياز است. و توضيح اين معنا را از زبان امام سجاد (ع) در (صحيفه ى سجاديه) چنين مى بينيم: «هيچ كس مستوجب آن نيست كه بعلت استحقاقش او را بيامرزى يا بسبب سزاواريش از او خشنود باشى. پس هر كه را كه بيامرزى از انعام و احسان تست و از هركه خشنود شوى از تفضل تواست» تا آنجا كه مى فرمايد: «و اگر مطيع را (به مجرد) عملش با آنكه تو خود او را بر آن گماشته اى پاداش ميدادى بيم آن بود كه ثواب ترا از كف بدهد و نعمتت از او زايل گردد؟ ولى تو بكرم خود او را در برابر مدت كوتاه فانى بمدت طولانى و جاودانى و در مقابل عمل زودگذر بثواب مستمر پاداش داده اى آنگاه در برابر رزقى كه از خوان نعمت تو خورده تا بوسيله ى آن بر طاعتت نيرو گرفته از او مطالبه عوض، و بهاء نكردى و در آلات و ابزاريكه استعمال آنها را وسيله ى رسيدن به امر زشت قرار داده با او سختگيرى ننموده اى. و اگر با او چنين رفتار كرده بودى، يكسره اصل دسترنجش و نتيجه ى كوشش او در برابر كوچكترين نعمتها و عطاياى تو از دست مى رفت و خود در پيشگاه تو براى ساير نعمتهايت در گرو ميماند پس در اينصورت كى چيزى از ثواب ترا استحقاق ميداشت؟! نه! (استحقاق نميداشت)؟ اين اى خداى من! حال كسى است كه ترا اطاعت كرده باشد.» [ صحيفه سجاديه، دعاوه فى الشكر ( 37).] با دقت در اين مورد كه فرد شاخص است، مى بينيم هيچگونه حقى متصور نيست، زيرا اگر استحقاقى تصور شود در خصوص مطيعان است و گرنه حساب گناهكاران روشن است. در مطبع نيروى فرمانبرى را با رزق پروردگار و شوق بعبادت با ألطاف نهانى او پيدا كرده و با اعضاء و جوارحى كه وى بخشيده قيام بوظائف بندگى نموده كه اگر بناى تفضل نباشد و حساب عادلانه بار شود، همه كوشش مطيعان در برابر يك نعمت از نعمتهاى بيشمار از بين خواهد رفت. پس تمام نعمت هاى الهى ابتدائى است.

نوشتن دیدگاه