پس از این مذاکرات رسول خدا(ص)على(ع)را طلبید و به او فرمود:بنویس:

«بسم الله الرحمن الرحیم»
سهیل بن عمرو گفت:من این عنوان را به رسمیت نمى‏شناسم،باید همان عنوان رسمى ما را بنویسى«بسمک اللهم»و على(ع)نیز به دستور رسول خدا(ص)همان گونه نوشت.
آن گاه فرمود:بنویس«این است آنچه محمد رسول الله با سهیل بن عمرو نسبت به آن موافقت کردند...
سهیل گفت:اگر ما تو را به عنوان«رسول الله»مى‏شناختیم که این همه با تو جنگ و کارزار نمى‏کردیم،باید این عنوان نیز پاک شود و به جاى آن«محمد بن عبد الله»نوشته شود،پیغمبر قبول کرد و چون متوجه شد که براى على بن ابیطالب دشوار است عنوان«رسول الله»را از دنبال نام پیغمبر پاک کند خود آن حضرت انگشتش را پیش برده و فرمود:یا على جاى آن را به من نشان ده و بگذار من خود این عنوان را پاک کنم و به‏دنبال آن فرمود:
«أکتب فان لک مثلها تعطیها و انت مضطهد».
[بنویس که براى تو نیز چنین ماجراى دردناکى پیش خواهد آمد و به ناچار به چنین کارى راضى خواهى شد! (11) ]
و سپس مواد زیر را نوشت:
1.جنگ و مخاصمه از این تاریخ تا ده سال (12) میان طرفین ترک شود و به حالت جنگ پایان داده شود.
2.اگر کسى از قرشیان که تحت قیمومیت و ولایت دیگرى است بدون اجازه ولى خود به نزد محمد آمد مسلمانان او را به ولیش باز گردانند ولى از آن سو چنین الزامى نباشد.
3.هر یک از قبایل عرب بخواهند با یکى از دو طرف پیمان بندند در این کار آزاد باشند و از طرف قریش الزام و تهدیدى در این کار انجام نشود.
4.محمد(ص)و پیروانش ملزم مى‏شوند که امسال از رفتن به مکه صرف نظر کرده و به مدینه بازگردند و سال دیگر مى‏توانند براى زیارت خانه خدا و عمره به مکه بیایند مشروط بر آنکه سه روز بیشتر در مکه نمانند و بجز شمشیر که آن هم در غلاف باشدـاسلحه دیگرى با خود نیاورند .
5.طرفین متعهد شدند راههاى تجارتى را براى رفت و آمد همدیگر آزاد بگذارند و مزاحمتى براى یکدیگر فراهم نکنند.
6.تبلیغ اسلام در مکه آزاد باشد و مسلمانان مکه بتوانند آزادانه مراسم مذهبى خود را انجام دهند و کسى حق سرزنش و آزار آنها را نداشته باشد.
قرارداد مزبور نوشته شد و به امضاى طرفین رسید و به دنبال آن قبیله خزاعه درعهد و پیمان رسول خدا(ص)در آمدند و قبیله بکر نیز خود را در عهد و پیمان قریش در آوردند و همین قبیله بکر با شبیخونى که به قبیله خزاعه زد مقدمات نقض قرارداد را فراهم ساختند و سبب شدند تا پیغمبر اسلام در سال هشتم با لشکرى گران به عنوان دفاع از قبیله خزاعه به سوى مکه حرکت کند و منجر به فتح مکه و حوادث پس از آن گردید به شرحى که ان شاء الله پس از این خواهد آمد.
در چهره بسیارى از افراد مسلمان آثار ناراحتى و نارضایتى از این قرارداد مشهود بود،اما دور نماى کار براى آنان روشن نبود و بخوبى موضوعات را ارزیابى نمى‏کردند و طولى نکشید که بر همگان روشن شد که قرارداد مزبور چه پیروزى بزرگى براى مسلمانان به ارمغان آورد،چنانکه به گفته بسیارى از مفسران سوره فتح و آیات مبارکه«انا فتحنا لک فتحا مبینا...»در همین واقعه نازل گردید و از زهرى نقل شده که گفته است:
پیروزى و فتحى براى مسلمانان بزرگتر از آن پیروزى نبود،زیرا مسلمانان که تا به آن روز پیوسته در حال جنگ با مشرکین و در فکر تهیه لشکر و اسلحه و تنظیم سپاه و استحکام برج و باروى شهر مدینه در برابر حملات احتمالى مشرکین بودند از آن به بعد با خیالى آسوده به تفکر در دستورهاى اسلامى و دفع دشمنان دیگر و بسط و توسعه اسلام به نقاط دیگر جزیرة العرب و بلکه قاره‏ها و ممالک دیگر افتادند،و در جریانات بعدى نیز شواهد این مطلب بخوبى دیده مى‏شود،زیرا عموم مورخین داستان نامه نگارى آن حضرت را به سران و زمامداران جهان و دعوت آنها را به پذیرفتن اسلام و نبوت خود و جریانات پس از آن را در وقایع پس از صلح حدیبیه نوشته و ثبت کرده‏اند.
پیروزى دیگرى که از این قرارداد نصیب مسلمانان گردید آن بود که تا به آن روز افراد تازه مسلمانى که در مکه بودند تحت فشار و شکنجه مشرکان قرار داشته و بیشتر به حال تقیه و اختفا در آن شهر زندگى مى‏کردند و جرئت اظهار عقیده و انجام برنامه‏هاى دینى خود را نداشتند،ولى از آن پس اسلام در نظر مشرکان به رسمیت شناخته شده بود و آنها مى‏توانستند آزادانه مراسم دینى خود را انجام دهند و بلکه‏دست به کار تبلیغ دین اسلام در مکه و اطراف آن شهر شدند و به فاصله اندکى افراد بسیارى را به دین اسلام هدایت نمودند. (13)
و به هر صورت قرارداد مزبور در میان نارضایتى و چهره‏هاى گرفته و درهم جمعى از مسلمانان به امضا رسید و به دنبال آن منادى رسول خدا ندا کرد که چون کار صلح به پایان رسید مسلمانان از احرام بیرون آیند و سرها را تراشیده و تقصیر کنند و قربانى‏ها را نحر کنند.اما اکثرا در انجام این دستور تعلل کرده و حاضر نبودند تقصیر و نحر کنند تا اینکه پیغمبر گرفته خاطر به خیمه ام سلمه که در آن سفر همراه آن حضرت بود وارد شد و چون ام سلمه علت کدورت خاطر آن حضرت را سؤال کرد و از ماجرامطلع گردید عرض کرد:اى رسول خدا!شما بیرون بروید و سر خود را تراشیده و نحر کنید،مردم نیز به پیروى از شما این کار را خواهند کرد،و همین طور هم شد که وقتى مردم دیدند پیغمبر اسلام سر خود را تراشیده دیگران نیز سرها را تراشیده و شتران را نحر کردند و سپس به سوى مدینه حرکت نمودند.

- پینوشتها -

11.اشاره است به داستان جنگ صفین و صلحنامه‏اى که میان آن حضرت و معاویه تنظیم شد که چون خواستند بنویسند:«هذا ما صالح علیه امیر المؤمنین على بن ابیطالب...»عمرو بن عاص گفت:باید این عنوان پاک شود زیرا اگر ما تو را امیر المؤمنین مى‏دانستیم با تو جنگ نمى‏کردیم .
12.در برخى تواریخ به جاى ده سال چهار سال و در برخى دو سال نوشته شده ولى مشهور همان ده سال است.
13.دانشمند ارجمند آقاى احمدى در کتاب مکاتیب الرسول تحقیقى درباره نتایج صلح حدیبیه نموده که خلاصه آن در زیر آمده است.
مسلمانان عموما از صلح حدیبیه ناراضى به نظر مى‏رسیدند زیرا خود را برتر از دشمن مى‏دانستند و با نیرو و قدرت و غرورى که داشتند پذیرفتن صلح را براى خودـکه مرد جنگ و شمشیر بودندـخوارى و ذلت مى‏پنداشتند زیرا ثمرات و نتایج صلح بر آنها پوشیده بود و همان تعصبها و غرورها مانع از آن بود که بخوبى درباره مواد صلح و قرارداد حدیبیه به تفکر بپردازند و آنها را ارزیابى کنند...نویسنده محترم سپس به نتایج این صلح اشاره کرده مى‏نویسد:
1.صلح مزبور سبب اختلاط و آمیزش مسلمانان با مشرکین و رفت و آمد آنها به شهرهاى همدیگر شد و در نتیجه مشرکین از نزدیک با مکتب اسلام و اخلاق و رفتار رهبر بزرگوار آن و سایر مسلمانان آشنایى بیشترى پیدا کردند و سبب شد تا گروه زیادى به اسلام در آیندـچنانکه از امام صادق(ع)روایت شده که فرمود:هنوز دو سال از صلح حدیبیه نگذشته بود که نزدیک بود اسلام همه شهر مکه را بگیرد.
2.صلح مزبور سبب شد که مشرکین از آن پس با نظر بغض و عداوت به مسلمانان و شعار توحید اسلام یعنى کلمه مقدسه«لا اله الا الله»نگاه نکنند بلکه روى آن بهتر و بیشتر فکر کنند و همین سبب جایگیر شدن این شعار مقدس در دل آنان گردید.
3.مسلمانان توانستند از آن پس آزادانه در مکه مراسم مذهبى خود را انجام داده و آیین مقدس خود را تبلیغ و از آن دفاع کنند.
4.پیغمبر اسلام و مسلمانان این امتیاز را گرفته بودند که بتوانند سال دیگر آزادانه بدون هیچ جنگ و کارزارى به عمره و طواف خانه خدا بیایند.
5.خیال پیغمبر و مسلمانان از بزرگترین دشمن اسلام یعنى قریش و مشرکین آسوده شد و به فکر نشر اسلام در سایر نقاط جهان افتادند،چنانکه پس از این خواهید خواند.
6.رفت و آمد مشرکین به مدینه و شهرهاى دیگر حجاز سبب شد که عظمت پیغمبر اسلام را در نظر مسلمانان از دور و نزدیک مشاهده کنند و ابهت او در دل مشرکین قرار گیرد و فکر مقاومت و پایدارى در برابر او را از سر بیرون کنند و همین موضوع کمک زیادى به فتح مکه کرد.

نوشتن دیدگاه