رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) با عقل رشيد و وجدان سليم دريافته بود كه افراد بشر در اصل طينت و مواهب فطرى نظير يكديگرند و همه آنها داراى روح و اراده و عواطف و احساسات انسانى هستند. بنابراين ، تفاوت در نژاد، رنگ ، زبان و زادبوم و حتى امتياز در دانش نيز نمى تواند منشاء تبعيض در حقوق باشد. پس چرا بعضى از افراد بشر، بعضى ديگر را به بردگى مى گيرند و علاوه بر سلب آزادى ، آنها را از تمام حقوق بشرى ، محروم مى كنند؟ او نيك مى دانست كه زدودن يك فكر هزاران ساله كه در ذهن هر دو دسته اربابان و بردگان رسوخ كرده است ، جز با فرهنگ سازى ميسر نمى شود. با وضع ماده قانونى ، بدون ضمانت اجرا از درون آدمى ، يك نظام طبقاتى ريشه دار را نمى توان از ميان برداشت ؛ چون اربابان ، اين ستم فاحش را جزو حقوق اساسى خود مى پنداشتند. بردگان نيز به حكم عادت و مرور زمان ، نيروى اراده شان از كار افتاده و قدرت استقلال و حس ‍ آزادگى و آزاد زيستن در وجودشان تخدير شده بود و باور كرده بودند كه حق حياتشان در همين وضعيت مرگ آور است . پس بايد اين مشكل اجتماعى را به تدريج و با تدبيرى حكيمانه حل مى كردند. رسول الله (صلى الله عليه و آله ) ابتدا به هر مناسبتى به گوش هر دو طبقه مى خواند كه اربابان و بردگان برادر يكديگرند و همه آنها از يك نژاد هستند و خاستگاه اصلى همگى از همين خاك است (808).
ايشان مى فرمود:
سفيدپوستان را بر سياه پوستان هيچ گونه مزيت طبيعى نيست و بدترين مردم نزد خدا همانا آدم فروشانند(809). بردگان ، برادران شمايند كه زيردست شما قرار گرفته اند و داراى حقوق هستند. شما بايد از هر نوع غذا كه مى خوريد، به آنها بخورانيد و از هر آنچه به تن خودتان مى پوشيد، به آنها بپوشانيد و به كار طاقت فرسا وادارشان نكنيد و در كارهاى خودتان هم به آنها كمك كنيد(810). هرگاه آنها را صدا مى زنيد، ادب را رعايت كنيد و نگوييد ((بنده من ))، ((كنيز من )). همه مردان ، بندگان خدا و همه زنان ، كنيزان خدايند و مالك همگى اوست ، بلكه بگوييد ((پسرك من )) ((جوانك من ))(811).
اين منطق رسا و دلنشين كه از اعماق قلب يك انسان دوست واقعى به عنوان پيام الهى تراوش مى كرد، در شكستن كبرياى اربابان و از بين بردن عقده حقارت و زبونى از دل بردگان و در تحول فكرى و ايجاد ترديد در آنچه قرن ها آن را اصل مسلم مى پنداشتند، اثر فراوانى داشت . پس آنها را به تجديد نظر در گفتار و رفتارشان فرا مى خواند و كم كم به اين نتيجه مى رسيدند كه چرا بايد برادر، برادر خود و خواهر، خواهر خود را به اسارت و بندگى بگيرد.
سپس رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) با تدبيرهاى عملى ، مردم را به آزاد كردن برده ها فرا مى خواند؛ چه به وسيله تشويق و وعده ثواب ؛ چه به عنوان كفاره گناهان و گروگان قبول توبه يا به صورت بازخريد؛ بدين معنا كه بردگان مبلغ معينى به اقساط از دستمزد عمل خود به صاحبان خويش ‍ پرداخت مى كردند يا اين مبلغ از بيت المال عمومى به آنها داده مى شد.
رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) با اين روش ها، راه آزاد ساختن بردگان را گشود و از سوى ديگر، سرچشمه وارداتى آن را نيز بست تا به مرور زمان اين زشتى جامعه بشرى ريشه كن شود. خود ايشان پيش قدم شد و زيد بن حارثه ، غلام خود را كه همسرش خديجه به او بخشيده بود، آزاد كرد. همچنين براى اينكه حس حقارت و زبونى و زيردستى را از فكر او بيرون كند، در ميان جمع قريش ، او را پسرخوانده خود معرفى كرد. همين كه زيد به سن رشد رسيد، براى الغاى برترى نژادى كه دنياى آن روز به ويژه قبايل عرب به آن توجه خاصى داشتند، دختر عمه خود، زينب را به همسرى او درآورد تا قانون مساوات را پايه گذارى و براى ديگران الگو سازى كند.
در دوران جاهليت ، تبعيض نژادى رواج بسيارى داشت . پيامبر اعظم (صلى الله عليه و آله ) در خطبه اى كه پس از فتح مكه در كنار كعبه خواند، هر گونه تبعيض از جمله تبعيض نژادى را باطل اعلام كرد و فرمود: ملاك فضيلت تنها پرهيزگارى است ، نه عرب بر عجم برترى دارد، نه سفيد بر سياه و نه پولدار و فاميل دار بر بى پول و بى فاميل و... .
هنگام ظهر فرا رسيد. رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) به بلال حبشى فرمود: بر بام كعبه برو و اذان بگو. بلال ، فردى غريب ، سياه چهره و بى پول و بى فاميل بود و پيامبر با اين دستور، بر تبعيض نژادى خط بطلان كشيد. بلال بر بام كعبه رفت و با صداى بلند اذان گفت . مشركان هر كدام در مورد بلال سخنى گفتند. بعضى گفتند: اگر زمين دهان باز كند و انسان در آن فرو رود، بهتر از اين است كه اين صدا را بشنود. ديگرى گفت : حمد و سپاس ‍ خداوندى را كه پدرم را تا امروز زنده نگذاشت تا اين صدا را بشنود. سهيل كه معتدل ترين فرد آنها بود، گفت : اين كعبه خانه خدا است و خدا اين منظره را مى بيند. اگر خدا بخواهد، اين منظره را (مثلا با هلاكت بلال ) دگرگون مى سازد. ابوسفيان گفت : من در اين باره چيزى نمى گويم ؛ چرا كه اگر سخنى بگويم ، گمان آن دارم كه اين ديواره ها سخن مرا به محمد خبر دهند.
پيامبر همه افراد معترض را احضار كرد و به يك يك آنها فرمود كه شما چنين گفته ايد. عتاب عرض كرد: يا رسول الله ! سوگند به خدا كه ما اين سخنان را گفته ايم ، ولى به درگاه خدا استغفار و توبه مى كنيم . عتاب همان دم آيين اسلام را قبول كرد و در راه اسلام همچنان استوار ماند تا اينكه پيامبر او را حاكم مكه كرد. به نقلى ، حارث بن هشام نيز اسلام اختيار كرد. ابوسفيان به پيامبر عرض كرد: تو مى دانى كه من سخنى نگفته ام . پيامبر فرمود: خداوندا! قوم مرا هدايت كن . اينها نادان هستند(812). بدين ترتيب ، پيامبر، ارزش هاى اسلامى را كه بر محور توحيد و تقوا است ، معرفى كرد:
يا اءيها الناس انا خلقناكم من ذكر و اءنثى و جعلناكم شعوبا و قبائل لتعارفوا ان اءكرمكم عند الله اءتقاكم ان الله عليم خبير.(حجرات : 13)
اى مردم ! بى گمان ما شما را از مرد و زن آفريديم و شما را به تيره ها و قبايل گوناگون قرار داديم ، تا يكديگر را بشناسيد. بى گمان گرامى ترين شما در پيشگاه خداوند، پرهيزگارترين شما است و بى گمان خداوند، دانا و آگاه است .

- پینوشتها -

808- من لا يحضره الفقيه ، ج 2، ص 575.
809- من لا بحضره الفقيه ، ص 354.
810- صحيح بخارى ، ج 3، ص 149.
811- صحيح مسلم ، ج 7، ص 48.
812- كحل البصر، ص 12؛ بحار الانوار، ج 21، ص 118.

نوشتن دیدگاه