تعريف واژه روزه
روزه: كه در عربي به آن صوم گفته مي‌شود در لغت به معني امساك است و اگر كسي از غدا خوردن يا راه رفتن و يا سخن گفتن امساك كند به او صائم[1]گفته مي‌شود.
در اصطلاح فقهي به كسي كه از سپيده دم تا غروب شرعي از مفطرات با قصد و نيت امساك نمايد صائم (روزه دار) مي‌گويند.
تاريخچه روزه
روزه از كهن‌ترين عبادتها است كه در ميان تمام ملل و اقوام جهان رايج بوده است. در تمام اديان و مذاهب آسماني حتي آئينهاي زميني كه رنگ مذهبي دارند حتي بودائي، برهمايي، صائبي، زرتشتي، مانوي و... روزه جزء احكام واجب به شمار مي‌رفته و غالبا حدود يك ماه روزه مي‌گرفتند. رومانيها و هندوها به كثرت روزه مشهور بودند. يونانيها و مصريها در مرتبه بعدي قرار داشتند برهمائيها اول تا چهاردهم هر ماه و اول هر يك از فصول سال و روزهاي كسوف را روزه مي‌گرفتند كه جمعا يك ماه مي‌شود.
يهوديان نهم نيسان و دهم و بيست و چهارم تموز و اعياد و حوادث تاريخي و مذهبي را كه حدود 20 روز مي‌شود روزه مي‌گيرند ولي در تورات فصلي بعنوان واجب نيامده است. مهمترين روزه يهوديان (روزه اعظم يهود) است كه هر سال در روز دهم تشرين اول اكتبر همراه با مراسم پر شكوهي آن را روزه مي‌گيرند و آن را روزه كفاره مي‌نامند.
در تورات از روزه چهل روزه حضرت موسي (علي نبينا و آله و عليه السلام) و روزه چهل روزه حضرت الياس (علي نبينا و آله و عليه السلام) و روزه سه هفته‌اي حضرت دانيال و روزه حضرت داود (علي نبينا و آله و عليه السلام) و قوم حضرت نونس(علي نبينا و آله و عليه السلام) ياد شده است و جالب اينكه از شرايط روزه واقعي نيز سخن به ميان آمده است.
روزه در ميان اقوام مسيحي مختلف است پروتستانها روزه واجب ندارند و فقط روزه مستحبي دارند ولي كاتوليكها، ارتدكسها، ارمني‌ها و... روزه‌هاي فراواني از جمله روزه چهل روزه (چله كارم) دارند. مسيحيان روزه چله كارم را به استثناي روزهاي يكشنبه به ياد روزه چهل روزه حضرت عيسي (علي نبينا و آله و عليه السلام) روزه مي‌گيرند كه داستان آن در انجيل به طور مفصل آمده است.
روزه در اسلام
جامعترين و جالبترين و عاليترين روزه، روزه ماه مبارك رمضان است كه در آيين اسلام بر همه زن و مرد واجد شرايط واجب است. در احاديث آمده است كه روزه ماه مبارك رمضان پيش از اسلام فقط بر پيامبران واجب بود. خداوند با تعيين ماه مبارك، رمضان و وجوب روزه بر امت اسلامي آنها را گرامي داشته است.
يا ايها الذين امنوا كتب عليكم الصيام كما علي الذين من قبلكم لعلكم تتقون.
در آيين مقدس اسلام روزه در سال دوم هجرت مقرر گرديده است.
روزه در ميان اقوام و ملل گذشته
در قرآن اشاره به روزه داري گذشتگان شده است اما نحوه آن بيان نشده است لكن در تفسير فخر رازي چنين است:
خداوند روزه را بر يهود و نصاري واجب كرد ولي يهوديان روزه اين ماه را ترك كردند و فقط به يك روز اكتفا نمودند. بدين خيال كه اين روز، روز غرق شدن فرعون است.
اما نصاري ماه رمضان را روزه گرفتند ولي چون با فصل گرماي شديد مواجه شدند فصل آنرا تغيير دادند و به ماه‌هاي شمسي انتقال دادند تا ماه رمضان ثابت بماند و يا فصل ثابت بماند و با فصل تابستان مواجه نگردد و براي اين تغيير، ده روز به آن اضافه كردند بعدها يكي از سلاطين هفت روز به آن افزود و بعد سلطان ديگري سه روز ديگر به آن افزود كه مجموعا پنجاهروز شد. احكام روزه در مسيحيت دچار تحريف و تغييرات زيادي شده است و هر كس به سليقه خود آنرا تغيير داده است.
نظريه دانشمندان در رابطه با روزه
دكتر الكسيس كارل در كتاب انسان موجود ناشناخته، اهميت روزه را بازگو كرده و روزه را در اديان مي‌ستايد. او مي‌گويد:
با روزه داري قند خون و كبد و چربي‌هاي زير پوست و پرتوئين‌هاي عضلات و غدد و كبد وغيره آزاد شده و به مصرف مي‌رسند.
دكتر ماك فادون مي‌نويسد:
هر انسان سالم و يا بيمار به روزه احتياج دارد. دكتر كارلو آمريكايي مي‌نويسد: هر شخص بيمار بايد درهر سال مدتي از غذا پرهيز كند زيرا مادامي كه از غذا پرهيز نمايد ميكروب‌ها رو به ضعف مي‌روند. او اضافه ميكند كه روزهاي كه در اسلام واجب شده بزرگترين ضامن سلامت تن مي‌باشد.
الهادت يوهان فيلسوف معروف آلماني مي‌گويد:
اگر بپرسند چرا دعا مي‌كنيم؟ چرا روزه مي‌گيريم؟ چرا احساس مي‌كنيم؟
در پاسخ مي‌گوييم: زيرا خداوند در باطن ما تجلي ميكند و روان ما در سايه پروردگار تولدي تازه مي‌يابد.
بنديك دانشمند و فيزيولوژيست نظريه‌اي علمي درباره روزه داده ا ست او مي‌گويد:
يك دوره روزه سي و يك روز است كه در اين مدت هيچ گونه اختلالي در تركيب خون به وجود نمي‌آيد و آن نوري كه در بعضي از روزه داران ديده مي‌شود يك حالت جواني و نشاط است كه براي روزه داران رخ مي‌دهد. نظريه بند يك با يك ماه مبارك رمضان و يك روز
آخر شعبان كه مسلمانان به استقبال ماه مبارك رمضان مي‌روند تطبيق دارد.
دكتر ژان فرد موزان، روش معالجه با روزه را شستشوي احشاء تعبير ميكند و مي‌گويد:
ذخاير گليكوژني كبد و پروتئين‌هاي خون و ذخيره‌هاي چربي كه در مردها 30درصد و در زنها 20درصد است براي يك ماه بدن كافي است. بنابراين يك ماه روزه از نظر بهداشتي خللي در وجود انسان ايجاد نمي‌نمايد.
شهيد انقلاب دكتر پاك نژاد مي‌گويد:
اگر سخن ژان فرد موزان و كارل را كنارهم بگذاريم نتيجه مي‌گيريم كه يك ماه روزه داري باعث مي‌شود كه انسان در پايان ماه داراي يك بدن تازه تعمير و آزاد و از قيد و بند سموم رها شده مي‌باشد.
دكتر كلوخ آمريكايي به نقل از ارليخ آلماني مي‌گويد:
ريشه كن كردن غده‌هاي سرطاني در صورتي براي ما ممكن است كه بيمار را آنقدر گرسنگي بدهيم تا به سر حد مرگ برسد. او معتقد است كه غده‌هاي سرطاني روده‌ها را كه در مراحل اوليه است ميتوان با يك تا دو هفته روزه داري علاج كرد.
دكتر تومانياس در كتاب خود فوايد روزه را چنين مي‌نويسد:
معده در طول يازده ماه پركاري د راين ماه استراحت نسبي مي‌نمايد. كبد در ظرف سي روز، كار خود را صرف سوخت و ساز تبديل مواد ذخيره‌اي و زايد خود مي‌نمايد.
پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) مي‌فرمايند:
معده خانه هر دردي است و پرهيز و امساك در رأس داروهاست.
دكتر آلكس سرفورين دانشمند شهير روسي مي‌گويد:
جسم در هنگام روزه از مواد داخلي و ذخيره به جاي غذا استفاده مي‌نمايد لذا مواد مازادي كه مي‌توانند باعث بيماريها از بين مي‌روند و بدين سبب روزه باعث بهبود بيماريها ميگردد.
روزه در طب قديم
در طب قديم روزه از اهميت خاصي برخوردار بود. فيثاغورث و بقراط برخي از امراض را با روزه داري معالجه مي‌كردند و بيماراني كه دچار امراض سخت بودند را به امساك از غذا توصيه مي‌نمودند.
طبيب و دانشمند بزرگ يونان فيثاغورث شاگردان خود را در هنگام مرگش به روزه گرفتن توصيه كرد.
حارث بن كلده طبيب معروف زمان بعثت پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) روزه را يگانه طريق معالجه بيماريها مي‌دانست.
ابن سينا فصلي از كتاب قانون را به مداوا با روزه اختصاص داده است.
روزه در طب جديد
روزه از ديدگاه طب جديد تكاني بدن انسان و نظافت كامل تمام دستگاه‌هاي بدن است زيرا به وسيله روزه مواد زايد و انباشته شده در سلول‌ها و اعضاي بدن وارد سيستم سوخت و ساز شده و جايگزين غذاي ورودي در بين روز مي‌شود و بدين سبب چربي و موارد زايد اطراف و داخل عروق، كبد، عضلات، زير پوست و غيره كه در صورت انباشته شدن بيش از حد مزاحم و دردسرزا مي‌گردند را صرف توليد انرژي مورد نياز روزمره مي‌نمايد و اعضا و جوارح را از مضرات مواد مصون مي‌دارد.
فلسفه و حكمت روزه در ابعاد مختلف
بحث درباره فلسفه و حكمت روزه بسيار است و از ابعاد و ديدگاه‌هاي مختلف بايستي مورد توجه قرار گيرد كه به طور اختصار به اهم آن اشاره مي‌شود.
1- از ديدگاه شرعي
2- از ديدگاه پزشكي
3- از ديدگاه اجتماعي
4- از ديدگاه رواني و تزكيه نفس
1ـاز ديدگاه شرعي:
از ديدگاه تعبدي به آن نگاه مي‌شود. گرفتن روزه يك تكليف شرعي است كه هر انسان بالغ و عاقل و سالم بايستي به آن عمل نمايد و ترك آن موجب عقوبت و مجازات دنيوي و اخروي است. دليل وجوب آن آيه قرآن سوره بقره آيه 183 است كه مي‌فرمايد:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛
اي كساني كه ايمان آورديد روزه بر شما واجب شده است آنچنان كه بر كسانيكه قبل از شما بوده‌اند واجب بوده است شايد با انجام اين وظيفه به تقوي برسيد.
پيامبر اكرم (صلي الله عليه و آله) و ائمه اطهار (عليهم السلام) هم درباره اهميت روزه و اين كه روزه گرفتن دستور خداست و باعث خشنودي او مي‌شود بياناتي فرموده‌اند از جمله از پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله) نقل شده است كه مي‌فرمايد:
خداوند فرمود به هر حسنه و كار نيك از ده تا هفتصد برابر پاداش مي‌شود مگر روزه متعلق به من است و من پاداش آنرا مي‌دهم پاداش روزه خود خداست.
به راستي چه سعادتي بالاتر از اين كه انسان با يك عمل نيك (روزه) به جوار قرب الهي كه بالاترين مقام است برسد.
2ـ از ديدگاه پزشكي:
صرف نظر از وجوب روزه و جنبه تعبدي آن گرفتن روزه براي بدن انسان از نظر بهداشتي بسيار مفيد و ضروري است. در طول سال پروتئينها و چربي و مواد مصرفي و ويتامين‌هايي كه مازاد بر نياز انسان از طريق خوردن غذاهاي متنوع در بدن ذخيره ميگردد در عضوي كه ذخيره شده مزاحمت ايجاد كرده و گاه خطر ساز مي‌شود. امساك و
روزه داري باعث مي‌شود كه بدن انسان براي توليد انرژي و بر طرف كردن نيازهاي خود در طول روزه داري از اين ذخاير استفاده نمايد و اعضاي و جوارح را از مضرات اين مواد مصون دارد.
به جهت اهميت اين موضوع بطور مفصل‌تري مسأله را باز مي‌نماييم. هر موجود زنده اعم از گياه يا جانور براي ادامه حيات خود احتياج به انرژي دارد اين انرژي صرف رشد و ساير اعمال حياتي موجود ميگردد و مقداري هم به حرارت تبديل مي‌شود. اين انرژي از سوخت و ساز مواد غذايي اصلي كه بوسيله تغذيه تأمين مي‌شود يعني پروتئينها، مواد قندي و چربي‌ها بدست مي‌‌آيد.
3ـ از ديدگاه اجتماعي:
ماه مبارك رمضان فرصتي است كه به انسان داده مي‌شود تا اخلاق و عادت‌هاي شايسته و ناشايست خويش را بررسي نمايد و ميان عادت‌هاي خوب و بد خود جدايي افكند. اين تأمل در خصلت‌هاي شخصي به انسان كمك ميكند كه خود را بهتر بشناسد. عادت‌هاي زشت و ناروا را از خود دور و نقاط ضعف خود را تقويت و تجديد نيرو نمايد.
به كمك نيروي ايمان و عشق كه به خاطر امر حق تعالي روزه را پاس داشته در امر صبر و استقامت تقويت ميگردد و روح ايماني‌اش تقويت شده و عزت نفس پيدا ميكند و روحيه‌اي در او ايجاد مي‌شود كه همواره سعي مي‌نمايد تا بيشتر نفعش به مردم برسد.
چنين فرد و افرادي يك جامعه خوب و ايده آل خواهند ساخت كه در او گناه و خطا و ظلم و تعدي و... نخواهد بود.
روزه در اصلاح اجتماع نقش مهمي دارد و با يك آمارگيري از اخلاق و اعمال اجتماع قبل از رمضان و بعد از آن كه بررسي و مقايسه گردد به روشني به تقاوت فاحش و معني دار آن پي خواهيم برد كه چقدر از اعمال ناروا و زشت و جنايت‌ها كم مي‌شود.
از بينش ديگر، روزه همبستگي تمام اقشار اجتماع را مي‌رساند كه بدون هيچ تبعيضي همه در روزه دار بودن مساوي و يكسان هستند.
در اين باره كلام زيبايي از امام صادق (عليه‌السلام) هست كه مي‌فرمايند:
خداوند متعال كه روزه را واجب گردانيد براي اين است كه ثروتمند و فقير همانند يكديگر شوند. ثروتمند گرسنگي را احساس كند و به فكر مستمندان بيفتد.
4ـ از ديدگاه رواني و تزكيه نفس:
فلسفه تربيتي روزه مهمترين بعد اين عبادت الهي است چرا كه روح انسان را لطيف و اراده انسان را قوي و غرائز او را تعديل ميكند. او با وجود گرسنگي و تشنگي و در اختيار داشتن غذا و نوشيدني از آن چشم مي‌پوشد و زمام نفس سركش را به دست، مي‌گيرد و از خود انساني مقاوم و صبور مي‌سازد.
آثار بهداشتي، درماني، رواني روزه هم معجره آسا است و كمتر پزشكي است كه به اين موضوع اشاره نداشته باشد زيرا كه عامل بسياري از بيماريها زياده روي در خوردن است.
به فرموده پيامبر اسلام (صلي الله عليه و آله): المعدة رأس كل داء و الحمية رأس كل دواء؛ معده خانه تمام دردهاست امساك (روزه) بالاترين داروهاست.
برگرفته از كتاب روزه و چشم، نوشته دكتر محمد حسين داوري.
_________________________________
[1] - تاج العروس: ج8، ص 373.
