چنان که اشاره شد هیچ گزارشی مبنی بر شرکت علی (ع) در فتوحات وجود ندارد،هم‌چنان‌که درباره حضور حسنین«ع» در جنگ‌های عصر خلفا هیچ یک از مآخذ شیعی‌سخنی نگفته‌اند. اما برخی از مآخذ تاریخی اهل تسنن از حضور امام حسن مجتبی«ع» و برادرش امام حسین«ع» در بعضی از فتوحات این دوران خبر داده اند:
1. بلاذری (۲۷۹ه.ق) در جریان فتح گرگان و طبرستان در سال ۲۹ هجری‌می‌گوید:«گویند که حسن و حسین، دو پسر علی بن ابی طالب در این جنگ (فتح‌طبرستان) با سعید بن عاص همراه بودند».۲۳۵
2. طبری (۳۱۰ ه) نیز در این باره می‌نویسد:«در سال سی‌ام (و در زمان حکومت‌عثمان) سعید بن عاص با تنی چند از صحابه همچون حسن، حسین، حذیفة بن یمان و...به همراه سپاهی از کوفه به قصد خراسان به راه افتادند...:»۲۳۶ ابن اثیر،۲۳۷ ابن کثیر،۲۳۸ ابن‌خلدون۲۳۹ و زینی‌دحلان،۲۴۰ گزارش طبری را با اندکی تفاوت در عبارات‌هایی نقل کرده‌اند.
3. سهمی(۴۲۷ه) مؤلف کتاب «تاریخ جرجان» می‌نگارد: از اصحاب پیامبرص که به گرگان آمده‌اند، حسین بن علی، عبداللّه بن عُمَر و حذیفة بن الیمان هستند و گفته شده‌حسن بن علی نیز آمده است.۲۴۱
4. ابونعیم اصفهانی (۴۳۰ه) نگاشته است:«حسن بن علی، همراه عبداللّه بن زبیر درحالی که به عنوان رزمنده عازم گرگان بودند، وارد اصفهان شدند».۲۴۲
5. مافروخی اصفهانی، مؤلف کتاب «محاسن اصفهان»۲۴۳ در قرن پنجم و مترجم۲۴۴ آن‌در قرن هشتم همان گزارش ابونعیم را آورده اند.
۶. ابن خلدون (۸۰۸ه) در جریان فتح آفریقا در سال ۲۶ هجری می‌نویسد:«عبداللّه‌بن‌ابی‌سرح (درباره فتح آفریقا) از عثمان یاری خواست. عثمان در این باره با صحابه به‌مشورت پرداخت. آنان با روانه کردن سپاهی به سوی‌آفریقا موافقت کردند. در میان سپاه اعزامی از مدینه، بعضی از صحابه همچون ابن عباس، ابن عمر، پسر عمروعاص، پسرجعفر طیار، حسن، حسین و ابن زبیر حضور داشتند».۲۴۵
افزون بر گزارش‌های فوق ، برخی از علما و فقهای متأخّر شیعه۲۴۶ و نیز بعضی ازنویسندگان و اندیشمندان معاصر،۲۴۷ حضور حسنین«ع» در فتوحات را تأیید کرده‌اند.
بررسی گزارش‌ها
به‌رغم شهرت نسبی چنین گزارش‌هایی و راه یافتن آنها در آثار مورّخان متأخّر و استناد بعضی‌از فقهای شیعه به این اخبار برای اثبات مشروعیت اجمالی فتوحات؛ این اخبار دارای‌ضعف‌ها و نارسایی‌هایی است که ذیلاً به آن پرداخته می‌شود:
گزارش بلاذری گذشته از آنکه سلسله سند آن ذکر نشده است، از شرکت‌حسنین«ع» در فتوحات با تعبیر «فیما یقال» خبر داده که ضعف و عدم اعتماد به چنین‌روایتی روشن است.
در خبر طبری، اگر چه سلسله راویان آن بیان شده است:«عُمَر بن شَبَّه از علی‌بن‌محمد (مدائنی ) از علی بن مجاهد از حَنَش بن مالک» و عمر بن شَبّه از راویان مشهور وقابل اعتماد از دیدگاه دانشمندان رجالی اهل سنّت است۲۴۸؛ ولی راوی اول، یعنی « حَنَش بن مالک» که خبر از او نقل شده است، مجهول می‌باشد و به ترجمه او درکتاب‌های رجالی وتراجم دست نیافتیم. از «علی بن مجاهد» نیز با عنوان کذاب و جاعل‌حدیث۲۴۹ و «علی بن محمد مدائنی» با عنوان شخصی که در نقل حدیث قوی نیست ،۲۵۰ درکتاب‌های رجالی اهل سنت یاد شده است.
نکته دیگری که پذیرش خبر طبری را سخت دچار مشکل می‌کند، ادامه گزارش یادشده درباره چگونگی فتح "طَمِیسَه" یکی از شهرهای طبرستان است. طبری‌می‌نویسد:«سعید بن عاص به مردم شهر یاد شده امان داد به شرط آن که حتی یک تن ازآنان کشته نشوند؛ امّا حصار شهر را که گشود به جز یک تن، تمام آنان را کشت!»۲۵۱
آیا در چنین فتحی که بی شک آدمی را به یاد فتوحات چنگیز و تیمور در قرون بعدی‌می‌اندازد، می‌توان پذیرفت که حسنین«ع» حضور داشته باشند و نظاره‌گر اعمال‌دَدْمنشانه و غیرانسانی سعید و سپاهیانش باشند و هیچ عکس‌العملی از خویش نشان‌ندهند؟!
افزون بر این، نقل بعدی وی با همان سلسله راویان سابق است که در آن نیز،ضمن تکرار نام بعضی از افراد شرکت کننده در فتح طبرستان، نامی از حسنین«ع» به‌میان نیامده است.۲۵۲
گزارش «سهمی» گذشته از از آنکه مسند نیست، معلوم نیست که اولاً، حسنین«ع»در زمان کدام خلیفه به گرگان رفته‌اند؛ خلفای سه گانه یا علی«ع»؟ ثانیاً آیا آنان برای‌شرکت در فتوحات به این شهر رفته اند یا برای‌امر دیگری؟
مؤید چنین تردیدی، گفته خود سهمی در جای دیگر است. وی بعداز نقل روایتی ازعباس بن عبدالرحمن مروزی مبنی بر آنکه «حسن بن علی و عبداللّه بن زبیر وارد اصفهان‌شدند و از آنجا به گرگان رفتند»؛ می‌نویسد:«اگر این گفته درست باشد، معلوم می‌شود که این‌حادثه در زمان خلافت امیرالمؤمنان علی بن ابی طالب (رضی اللّه عنه) بوده است».۲۵۳
گزارش ابونعیم اصفهانی به قرینة حضور «عبداللّه بن زبیر» ـ چنان‌که در گزارش‌طبری نیز نام وی آمده است ـ همان گزارش طبری است که البته به صورت کوتاه نقل‌شده است. افزون بر این، ابونعیم در این باره، دو خبر۲۵۴ آورده است که افزون بر آنکه‌هردو ضعف ارسال دارند، راویان آن یا مجهول هستند۲۵۵ یا در کتاب‌های رجالی اهل‌سنت «کذاب» و «جاعل حدیث» معرّفی شده‌اند.۲۵۶
روایت مافرّوخی، همان گزارش ابونعیم است که‌البته سلسله سند آن نیز ذکر نشده است.
درباره خبر ابن خلدون در خصوص شرکت حسنین«ع» در فتح آفریقا باید گفت:اولاً، خبر یاد شده بدون سند است؛ ثانیاً، هیچ یک از مورّخان و فتوح نویسان متقدم همچون بلاذری،۲۵۷ یعقوبی، ۲۵۸ طبری،۲۵۹ ابن اعثم کوفی،۲۶۰ ابن کثیر۲۶۱ و یاقوت
حموی۲۶۲ که‌متعرض فتح آفریقا شده‌اند، نامی از شرکت حسنین«ع» در فتح یاد شده نبوده‌اند.
دو اشکال مهم
افزون بر ایرادهایی که بیان شد، دو مسأله دیگر نیز وجود دارد که درستی‌گزارش‌های یاد شده را در این باره، سخت مورد تردید و حتی غیرقابل قبول می‌کند.یکی آنکه ـ چنان‌که نوشته شد ـ روایات تاریخی که متعرض سال شرکت حسنین«ع» درفتوحات بودند،
بر حضور آنان در فتوحات عصر عثمان ناظر است که حتی‌امیرالمؤمنان«ع» در حدّ مشاوره با عثمان به همکاری در امر فتوحات حاضر نبود تا چه‌برسد به اینکه فرزندان خویش را جهت انجام فتوحات به همراه لشکریان تحت فرمان‌عثمان به جبهه نبرد گسیل دارد.
مسأله دیگر آنکه علی بن ابی طالب«ع» در عصر امامت و خلافت خویش‌حسنین«ع» را از شرکت در معرکه صفین باز می‌داشت و چون در یکی از روزها آن‌حضرت متوجه شد که امام حسن«ع» آماده کارزار است، فرمود:«اِمْلِکُوا عَنِّی هذا الغُلام‌َلایَهُدّنی فَاِنّی اَنْفَس‌ُ بِهذیْن‌ِ عَلَی المَوْت‌ِ، لَئلاّ ینْقَطِع‌َ بِهِما نَسْل‌ُ رَسُول‌ِ اللّه‌ِ۹»۲۶۳
از طرف من‌جلوی این جوان را بگیرید تا با مرگ خویش، پشت مرا نشکند که من از رفتن این دو (امام‌حسن و امام حسین«ع») به میدان نبرد دریغ دارم. مبادا با مرگ آن دو، نسل رسول‌خدا۹ قطع شود».
حال با چنین اکراه و امتناعی از سوی حضرت نسبت به حضور حسنین«ع» درنبردهایی که به فرمان پیشوای عادلی، همچون خویشتن صورت می‌گرفت، چگونه آن‌بزرگوار حاضر می‌شود که تحت فرماندهی زمامداران غاصب و مورد انتقادش، فرزندان‌خویش را که پیشوایان آینده جامعه اسلامی هستند به جبهه جنگ بفرستد؟
پذیرش برخی از فقهای شیعه، حضور دو فرزند علی (ع) را در فتوحات، گذشته‌از آنکه مستند به هیچ سند معتبری نیست و در هیچ یک از مآخذ تاریخی و حدیثی کهن شیعه، خبری که حاکی از شرکت آنان در نبردهای دوران خلفا باشد، یافت نشد؛ بعضی از آنان به حضور حسنین«ع» در فتوحات عصر عمر تصریح دارند۲۶۴ که این نظر را هیچ یک‌از گزارش‌های تاریخی گذشته که دلالت بر شرکت حسنین«ع» در فتوحات عصر عثمان(نه روزگار خلافت عمر) می‌کرد، تأیید نمی‌کند؛ بنابراین گزارش‌های فقها نه مستند به اخبار شیعی است و نه گزارش‌های تاریخی منابع اهل تسنن ، آنها را تأیید می‌کند؛ از این رو بعضی از فقها بعد از بیان چنین نقل‌هایی، حکم به عدم اعتماد به آنها داده‌اند.۲۶۵
بنابراین، با توجّه به وجود چنین اشکال‌های سندی و محتوایی و نیز استبعادهایی که‌بیان شد، حضور حسنین«ع» در فتوحات عصر خلفا نمی‌تواند مورد پذیرش قرار گیرد.به گمان قوی، دست تحریف‌گران و وارونه‌نویسان حقایق تاریخی در جعل چنین‌گزارش‌هایی بی تأثیر نبوده است. با این همه، اگر بر فرض پذیرفته شود که حسنین«ع»در ایام جوانی به شهرهای اصفهان و گرگان و... مسافرت کرده اند؛ به سبب اموردیگری(غیر از شرکت در فتوحات) بوده است یا اصلاً در عصر خلافت امام علی «ع»بوده است؛ چنان‌که «سهمی» نیز به این نکته اشاره کرده بود.
سید محمد سقازاده
موسسه جهانی سبطین علیهماالسلام
شیشه های مات (6) : حسنین«ع» در فتوحات
(زمان خواندن: 4 - 8 دقیقه)
- بازدید: 2463
