پيشگفتار
حمد و ثناى بيكران ويژه و سزاوار پروردگارى است كه جهان را آفريد و پناهگاه آفريدگان ساخت و در مسير تكامل، جانداران را بر نبات و جماد برتر نهاد و از ميان آنها انسان را برگزيد و با شرافت انديشه و سخن گفتن و اختيار ممتاز گردانيد و وسيله ى ارتباط خود و آفريدگان را كلام ساخت و با فروفرستادن وحى بر پيامبران، راه تكامل و برتر رفتن بشر و رسيدن به اوج كمال را نشان داد، تا انسان، با داشتن سرشت حيوانى و روح خدائى، در صورت پيمودن راهى كه پيمبران نشان داده اند از فرشتگان برتر پرند و چنانچه بر زمين چسبند، از حيوانات محكوم غرايز فروتر افتند كه قدرت آزادى و اختيار با جبر طبيعت بشر پيوسته در ستيز است، ليكن چراغ فروزان كلام ربوبيت و احاديث رهبرى كننده ى نبوت و معالم روشنگر پيشوايان هدايت تيرگى طبيعت را برمى چينند و افق كمال انسانى را در برابر راهپيمايان و حقيقت جويان فرامى نمايند.
درود بي حد و مرز بر پيامبر بزرگ اسلام صلی الله علیه و آله و سلم كه بار پيام آسمانى را بر دوش كشيد و با رسانيدن كلام الهى به بندگان وظيفه ى پيامبرى و ابلاغ را به انتها رسانيد و با گذاشتن كتاب خدا و سنت خود در ميان امت، بشريت را از سرگردانى رهائى بخشيد و با روشنگريهاى خود با سخنانى كه پرچم انا افصح العرب بر تاركش در اهتزاز است راه انحراف و تأويل را بر پويندگان در مسير حق و حقيقت بست.
و سلام و تحيت ما و رضوان الهى بر ائمه ى هدى علیهم السلام و مجريان كتاب و سنت پيغمبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم، مشعلداران طريقت و ادامه دهندگان راه نبوت كه مفسرين شايسته و حقيقى قرآن و سنت و مفتخر به عنوان با شرافت اهلبيت و عترت علیهم السلام مى باشند كه گفتارشان از سرچشمه ى زلال قرآن منشعب و با بوى احاديث دلپذير نبوى عطر آگين است، باشد كه روان تشنه ى پويندگان وادى كمال در كنارشان بياسايد و مشام جان جويندگان حال و مقام از جمال و بوى رياحين سخنشان بيارايد.
پس از قرآن و احاديث نبوى، سخنى برتر و زيباتر از سخنان امام راستين و شاگرد شايسته و نخستين مكتب والاى اسلام، امام على بن ابيطالب علیه السلام، در دست امت اسلام نمى باشد، كه دريائى از معارف بشرى است و خس و خارى در اين دريا نيست و آنچه از آن به دست مى آيد، گوهر و مرواريد است و به راستى دون كلام الخالق و فوق كلام المخلوق مى باشد.
نخستين كسى كه خواست مجموعه اى از اين سخنان گرد آورد و گهرهاى پراكنده در كتابها و سينه هاى پيشينيان را به رشته كشید، سيد رضى رحمة الله علیه است كه مجموعه ى با ارزش خود را ''نهج البلاغه'' ناميد. از آن هنگام تاكنون، صرفنظر از تلاشهاى پراكنده كه از سوى برخى نويسندگان و مورخان براى گرد آورى مقدارى از كلمات امام علیه السلام، پيش از سيد رضى رحمة الله علیه، صورت گرفته است. گروهى قابل توجه از علاقه مندان، ادب دوستان، دوستداران فصاحت و بلاغت، تاريخ نويسان، سيره پردازان، شرح نويسان و محققان در تاريخ ادبيات، به شرح و توضيح و ترجمه و نقد نهج البلاغه پرداخته اند كه در يكى از بخشهاى اين رساله بدين تلاشها اشاره خواهد شد. ليكن سيد رضى رحمة الله علیه، نظر بدين كه از خاندان اهل بيت علیهم السلام و از بزرگان مذهب تشيع بوده است، اولاً در نقل كلمات امام علیه السلام بيشتر به منابع خاصه توجه داشته است، ثانياً در نظر خود او سنديت و وثوق سخنان چنان مسلم بوده است كه جز در موارد نادرى، ذكرى از منابع خود نمى كند و از اين دو گذشته، از آن جا كه سيد اديبى بزرگ و سخنورى نام آور بوده بيشتر به جنبه ى فصاحت و بلاغت سخنان امام توجه داشته است نه گرد آورى مجموعه ى كاملى از سخنان امام علیه السلام، در اين ميان نه به تاريخ و زمان بيان كلمات توجه نشان مى دهد و نه به نظم موضوعى يا دسته بندى ديگرى. تنها آن سخنان را كه خود مختار من خطب يا من كلام يا من حكم امام علیه السلام ناميده است، به سه دسته تقسيم مى كند: باب خطب و كلم، باب رسائل و وصايا و باب حكم و كلمات قصار.

گاه در باب خطب، سخنى از امام علیه السلام را نقل كرده است كه از سه چهار جمله تجاوز نمى كند و زمانى در حكم و كلمات قصار مطلبى افزونتر از دو صفحه به چشم مى خورد و احياناً در ميان نامه ها، مطالبى كه نمى توان اسم نامه بر روى آنها گذاشت. لذا دو گونه سخن درباره ى اين كار مهم سيد گفته اند و دو نوع تلاش در زمينه و پيرامون آن به كار رفته است: نخست سخنانى از سوى مورخان و محققان اهل سنت، از متقدمين و متأخرين، در تشكيك و تعلق نداشتن همه ى اين سخنان به امام علیه السلام و دوم تلاش محققان متأخر براى تكميل اين مجموعه و نوشتن مستدركهائى بر نهج البلاغه و دسته بندى موضوعات و تعيين تاريخ آنها و بدست آوردن مصادر و مدارك و اسناد كلمات. كه درباره ى هر دو مورد بخشى جداگانه خواهد آمد و شمه اى از اين سخنان و تلاشها عرضه مى گردد.
اما آنچه كه كمتر انجام شده نقدى بيطرفانه و خالى از تعصب درباره ى اين مجموعه مى باشد، كه اگر توفيق الهى نصيب گردد تصميم نگارنده بر آن است كه حتى الإمكان اين مهم را به انجام رساند و مدارك و اسناد كلمات امام علیه السلام را از منابع اهل سنت و جماعت، در روزگار پيش از سيد رحمة الله علیه، مشخص كند.
براى اين منظور توضيحاتى چند، مقدمه و مؤخره، لازم است كه عناوين آنها به شرح زير مى باشد:
1- شرح زندگى امام علیه السلام به اختصار.
2- تاريخچه ى خطبه و خطبا در صدر اسلام.
3- اظهار نظرهاى مورخان معتبر درباره ى سخنان امام علیه السلام پيش از گردآورى نهج البلاغه
4- جريان گردآورى نهج البلاغه از قول سيد رحمة الله علیه و ديگران.
5- ترديد و تشكيك مورخان قديم و جديد در صحت انتساب همه ى محتويات نهج البلاغه به امام علیه السلام و انتساب تأليف نهج البلاغه به سيد مرتضى رحمة الله علیه.
6- نظر شارحان نهج البلاغه درباره ى امام علیه السلام.
7- مدارك و اسناد نهج البلاغه از منابع اهل سنت پيش از سيد رضى رحمة الله علیه و سپس از منابع شيعى پيش از رضى رحمة الله علیه و بالأخره از منابع شيعى و سنى پس از رضى رحمة الله علیه. در اين بخش، خطبه ها و نامه ها و حكم تا آنجا كه تاريخ صدورشان روشن گردد به ترتيب تاريخى نقل مى شود و بقيه به ترتيب نهج البلاغه.
8- معرفى كتب و نويسندگان كه مأخذ قرار گرفته اند از نظر علماى جمهور و ميزان وثوق آنان.
9- كارهائى كه درباره ى نهج البلاغه انجام گرفته است اعم از شروح، ترجمه ها، فهرستها، مستدركها، مدارك و اسناد مختلف.
10- ترتيب تاريخى و تنظيم موضوعى نهج البلاغه به اشاره و اجمال.
11- نتيجه و خلاصه ى تحقيق.
12- فهرست منابع و مآخذ و فهرست مطالب.

نوشتن دیدگاه