ذيلا بحث از ليله القدر را به نقل بعضى از نكات علمى پيرامون آن خاتمه مى دهيم؛ هر چند شعب بحث آن بسيار است و ما به ارائه دادن بعضى از مباحث مهم آن اكتفا نموده ايم. لعل الله يحدث بعد ذلك امرا.(1)
الف) تفسير تبصير الرحمن مهايمى: انا انزلناه فى ليله القدر (2) خص الليله لانها اشبه بعالم الغيب.
ب) تفسير عرائس البيان: خير من الف شهر (3) اليوم يعبر به عن الحادث كقوله و ذكرهم بايام الله (4) فكل كائن يوم. و اذابنى على هذه الاستعاره كان كل نوع شهر لاشتماله على الايام و الليالى اشتمال النوع على الاشخاص و كل جنس سنه لاشتمالها على الشهور اشتمال الجنس على الانواع، و الالف هو العدد التام الذى لا كثره فوقه الا بالتكرار و الاضافه فيكنى به عن الكل اى هذا الشخص وحده خير من كل الانواع.
و در تفسير ليله القدر كه هى البنيه المحمديه صلى الله عليه و آله الخ، در پيش از او نقل كرده ايم.
ج) تفسير بيان السعاده ملا سلطانعلى: انا انزلناه فى ليله القدر التى هى صدر محمد صلى الله عليه و آله، و فى ليله القدر التى هى النقوش المداديه و الالفاظ التى يختفى المعانى تحتها.
اعلم انه يعبر عن مراتب العالم باعتبار امد بقائها و عن مراتب الانسان باعتبار النزول بالليالى و باعتبار الصعود بالايام، لان الصاعد يخرج من ظلمات المراتب الذتيه الى انوار المراتب العاليه و النازل يدخل من انوار المراتب العاليه فى ظلمات المراتب النازله كما انه يعبر عنها باعتبار سرعه مرور الواصلين اليها وبطو مرورهم بالساعات و الايام و باعتبار التفصيل بالشهور و الاعوام. و ان المراتب العاليه كلها ليال ذووالاقدار. و ان عالم المثال يقدر قدر الاشياء تماما فيه و يقدر ارزاقها و آجالها و ما عليها فيه و هو ذو قدر و خطر؛ و هكذا الانسان الصغير و ليالى عالم الطبع كلها مظاهر لتلك الليالى العاليه فانها بمنزله الارواح لليالى عالم الطبع و بها تحصلها و بقائها لكن لبعض منه خصوصيه بتلك الخصوصيه تكون تلك الليالى العاليه اشد ظهورا فى ذلك البعض. و لذلك ورد بالاختلاف و بطريق الابهام و العشرون او الثالث و العشرون او السابع و العشرون او الليله الاخيره من شهر رمضان و غير ذلك من الليالى. و عالم الطبع و كذلك عالم الشياطين و الجن بمراتبها ليس بليله القدر و هذان العالمان عالما بنى اميه و ليس فيها ليله القدر، و الاشهر المنسوبه الى بنى اميه التى ليس فيها ليله القدر كنايه عن مراتب ذينك العالمين.
آنكه فرمود: عالم جن را ليله القدر نيست، مراد مرده جن مى باشد نه مومنين آنان كه مى گويند: انا سمعنا قرآنا عجبا يهدى الى الرشد فامنا به و لن نشرك بربنا احدا.(5)
متاله سبزوارى در شرح اسماء (6) در شرح يا رب الليل و النهار فرمايد:
يشمل اطلاق الليل و النهار باطن ليله القدر و حقيقه يوم القيامه اعنى السلسله الطوليه النزوليه و العروجيه، و اشير الى الاول بقوله تعالى: تنزل الملائكه و الروح فيها باذن ربهم من كل امر (7) و الى الثانى بقوله تعالى: تعرج الملائكه و الروح فى يوم كان مقداره خمسين الف سنه.(8)
و در تعليقه آن فرمود: ففى السلسله الطوليه النزوليه اختفاء نور الوجود كالليل الصورى؛ و فى السلسله العروجيه طلوع النور بعد ما غربت فى المواد و الاجسام عن افق النفس و القلب كاليوم الصورى.
مطلب فوق را در شرح مثنوى عارف رومى نيز دارد با بياناتى ديگر كه نقل مى شود؛ عارف ياد شده در مجلد ثانى مثنوى گويد:
حق شب قدرست در شبها نهان
حاجى در شرح فرمايد: حق شب قدر است، يعنى يكى از آيات احاطه حق شب قدرى است كه در طول همه شبها باشد، چون آن سيال كه راسم همه سلسله زمان است و روح آنهاست.
و از تاويلات شب قدر سلسله طوليه نزوليه است كه مد سير نور حق است در قوس نزول، چه نور در آن در تنزل است؛ چنانكه باطن يوم القيامه سلسله طوليه عروجيه است كه مد سير نور حق است در قوس صعود، چه نور در اشتداد و ترقى و عروج است، قال الله تعالى: يعرج اليه الملائكه و الروح الايه.
و از تاويلات شب قدر روحانيت وجود اولياء است؛ چه بعض اولياء كه ضنائن الله اند مستورند از نظر خلق و به عنوان ولايت ظهور ندارند، و اوليائى كه ظاهرند به صورت به روحانيت مختفى اند و معرفت ايشان صعب است. و در حديث شريفى واقع است كه: ان الله خبا ثلاثه فى ثلاثه: خبا رضاه فى طاعاته فلا تستحقرن شيئا من طاعاته فلعل رضاه فيه؛ و خبا سخطه فى معاصيه فلا تستحقرن شيئا من معاصيه فلعل سخطه فيه؛ و خبا اوليائه تحت خلقه فلا تستحقرن احدا فلعله هو الولى.
يعنى بدرستى كه خداى - تعالى - پنهان كرده سه چيز را در سه چيز: پنهان كرده رضاى خود را در طاعتهاى او، پس حقير مشمار هيچ طاعتى از طاعات را كه شايد رضاى او از تو به سبب آن باشد؛ و پنهان كرده غضب خود را در معاصى و نافرمانيها، پس حقير مشمار هيچيك از معاصى را كه شايد مورد غضب او باشى به سبب ارتكاب آن؛ و پنهان كرده اولياء خود را كه انسان كامل اند در ميان خلق پس حقير مشمار و قليل المبالاه مباش به احدى كه شايد از اولياء الله باشد.(9)
------------------------------------------
1-طلاق 65: 1.
2-قدر 97: 1.
3-قدر 97: 3.
4-ابراهيم 14: 5.
5-جن 72: 1، 2.
6-شرح اسماء، چاپ سنگى، بند 54، ص 208.
7-قدر 97: 4.
8-معارج 70: 4.
9-شرح اسرار، دفتر دويم، ص 163.
-------------------------------------
استاد علامه حسن زاده آملى
