خانواده

نهاد خانواده
انسانها، گر چه واحدهاى جدا از هم اند، اما عوامل مختلفى از اين آحاد، مجموعه پديد مى آورد و آنان را به شكلهاى مختلفى با هم و مرتبط با يكديگر مى سازد.
خانواده، يكى از اين گونه مجموعه هاست و از مقدس ترين نهادهاى اجتماعى و پيوند دهنده افراد به شمار مى آيد.
آنچه افراد را وادار مى سازد كه با هم زندگى مشترك و جمعى داشته باشند و در واقع، زير ساخت پديد آمدن اين گونه نهادها نياز متقابل آنان است، چه در مسايل فكرى و حل مشكلات اجتماعى خود، چه در مسايل و زمينه هاى اقتصادى و اشتغال و معيشت، و چه از نظر روحى و عاطفى و غريزى.
بنيان نهادن نهاد خانواده هم تامين كننده نيازهاى روحى و عاطفى انسانهاست، هم روحيه تعاون و ايثار را زنده و تقويت مى كند و زمينه ساز بروز استعدادهاى انسان مى گردد. رمز و راز تاكيد شديد اسلام بر ازدواج نيز در همين نكته نهفته است، زيرا با اين برنامه، انسانها حياتى فطرى تر و رو به كمال ترى مى يابند. در بيان نورانى حضرت رسول (صلى الله عليه و آله) ازدواج به عنوان محبوب ترين بنياد نزد خداوند به شمار آمده است:
ما بنى بناء فى الاسلام احب الى الله عزوجل من التزويج (1).
در حديث ديگرى از آن حضرت، ازدواج به عنوان آبادى يك خانواده، و در مقابل آن، طلاق به عنوان ويران شدن يك خانه با جدايى بيان گشته است. در اين حديث، رسول خدا (صلى الله عليه و آله) ضمن تاكيد و تشويق بر ازدواج و عهده دارى زندگى و مخارج يك زن، مى فرمايد: در اسلام، هيچ چيز نزد خداوند محبوب تر از خانه اى كه با ازدواج، آباد مى شود، نيست. در مقابل، هيچ چيز نزد پروردگار، نكوهيده تر از آن نيست كه خانه اى در اسلام، به وسيله، ويران گردد:
ما من شى ء احب الى الله عزوجل من بيت يعمر فى الاسلام بالنكاح، و ما من شى ء ابغض الى الله عزوجل من بيت يخرب فى الاسلام بالفرقة يعنى الطلاق (2).
البته مهمتر از اصل اين نهاد و تشكيل خانواده، انگيزه اى است كه دو انسان را در سايه ازدواج، به هم پيوند مى دهد و زندگى مشترك آغاز مى شود. نهاد خانواده با آنكه مقدس و معنى بخش زندگى و آرامش بخش روح و سالم كننده اخلاق و نگهدارنده دين و تامين كننده خلا روحى است، اما اگر غفلت شود، يا انگيزه هاى ناسالم و غير متعالى در آغاز كار وجود داشته باشد، يا توان مديريت نسبت به اين نهاد، ضعيف باشد، يا بنابر تفاهم و همدلى دو روح و دو فرد و گذشتن از برخى خودخواهيها نباشد، ممكن است اين كانون يا از هم بپاشد و اين بنا دچار زلزله اختلافات و تنشهاى ويرانگر شود، يا پيوسته بحرانى و رنج آفرين باشد.
از كشش، تا تنش
از مظاهر رحمت و حكمت الهى، به وديعت نهادن ميل و جذبه در زن و مرد، نسبت به يكديگر است. اين جذب كردن و جذب شدن، شيرازه اين نهاد را مستحكم مى سازد و افراد پراكنده را به صورت مجموعه در مى آورد. در ازدواج نيز، شكل خاصى از اين جذب و انجذاب ميان دو جنس مخالف وجود دارد كه در نتيجه آن، وقتى رابطه زناشويى و ازدواج پديد مى آيد، آن دو روح تشنه و مضطرب و ناآرام، به ثبات و سكون و آرامش مى رسند.
زوجيت عمومى كه در همه پديده ها وجود دارد و عامل حركت، نشو و نما و بقا و تزايد و رشد است، در قرآن كريم نيز مورد اشاره است:
(و خلقناكم ازواجا)،(3) ما شما را جفت جفت آفريديم. در جاى ديگر به نكته آرامش و سكون و مودت ميان دو همسر اشاره شده است كه از نشانه هاى قدرت و حكمت پروردگار است:
و من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا اليها و جعل بينكم مودة و رحمة (4)؛
از نشانه هاى خداست اينكه براى شما از خودتان جفتها و همسرانى آفريد، تا در كنار آنها آرامش يابيد و ميان شما دوستى و رحمت قرار داد.
هسته اوليه اين كانون مودت، انس و رحمت و آرامش، زن و مرد است و آنچه اين آثار را به بار مى آورد، انگيزه و هدف از ازدواج است. دختر و پسرى كه تصميم مى گيرند براى پى نهادن يك زندگى مشترك، دست در دست هم و دل در گرو عشق يكديگر بگذارند، بايد خرد ورزى، آينده نگرى، حيات عقلانى، مسؤ وليت پذيرى، تعاون و همدلى را از ياد نبرند، كه اينها عوامل قوام و استحكام بناى خانواده است.
گر چه به لطف خدا، پس از ازدواج و تحقق علقه همسرى، ميان زوجين مودت و رحمت ايجاد مى شود و دو انسان غريبه و ناآشنا، چنان به يكديگر دلبسته و وابسته مى شوند كه گويا ساليان دراز، با هم بوده و زيسته اند، ولى عوامل تفرقه آور و جدائى آفرين هم بسيار است و شيطان و اخلاق شيطانى انسان، گاهى آتش افروزى مى كند و آرامش را از خانه و خانواده مى گيرد
و آن كشش اوليه، به تنش و رويارويى و تخاصم و تفرقه مى انجامد.
اگر هشيارى، متانت و تدبير نباشد، همين كانون محبت و گرمى، به كانون بحران و مركز فتنه و پايگاه نزاع و كشمكش تبديل مى شود و آفات و پيامدهاى آن، چه بر تداوم زندگى مشترك، چه بر انسانى بودن رابطه زوجين و چه بر اخلاق و روح فرزندان خانواده، آثار تلخ و سوء بسيارى بر جاى مى گذارد كه به اين آسانى هم زدوده نمى شود. وقتى شيطان، جاى پايى براى خود در اين كانون رافت و همدلى باز كرد، زوجين به جاى آنكه مكمل وجود هم و سايه امن و آرام يكديگر و پناه هم باشند، از هم تنافر و گريز پيدا مى كنند. بر اساس همين حساسيت و به لحاظ زمينه هاى بحران در اين كانون، بايد به نهاد خانواده به چشمى ديگر نگريست و زندگى مشترك را بر پايه هاى عقل و شرع بنا نهاد، تا اين نهاد، ديرپا و مستحكم شكل بگيرد و دوام يابد و شادابى و نشاط و اميد، رنگ زيباى اين نهاد مقدس گردد.
زندگى، تلاشى براى روياندن بذر وجود و شكوفاندن غنچه فطرت در مزرعه حيات است.
آرامش روح، در زندگى آميخته به معنويت و خداجويى است.
زندگى هشياران، انديشه درباره سرمايه و سود ماندگار و نتيجه اخروى است، سرمايه شان اميد و ايمان و سودشان آرامش روح و روان است.
زندگى غافلان به دو بخش تقسيم مى شود: نيمه اول به اميد نيمه دوم، نيمه دوم به حسرت نيمه اول!
آيا حيف نيست كه زندگى بگذرد، بى آنكه به بلوغ انسانى برسيم؟
كسى كه به سؤ الهاى مهمى همچون: كيستم؟ كجايم؟ از كجا آمده ام؟ به كجا مى روم؟ سرانجامم چه خواهد شد؟ و... نينديشد و پاسخى روشن براى آن نيابد، نابالغ است، هر چند هفتاد سال عمر كرده باشد!
چه قدر از عمرمان پايگاه خداست؟
و چه قدر از آن چراگاه شيطان؟...
سازندگيهاى ازدواج
وقتى نهادى مانند خانواده قداست يافت، كمك به پى ريزى آن نيز مقدس خواهد بود، چه از سوى خود دختر و پسر باشد، كه حاضر شوند دوش خود را زير بار مسؤ وليت خانواده قرار دهند، چه از سوى پدر و مادر باشد، و چه از سوى بستگان، آشنايان و نيكوكارانى كه به هر نحوى در شكل گيرى يك زندگى مشترك و بر پايى اين خيمه عفاف و ايجاد تسهيلات آن بكوشند و همكارى كنند. تاءثيرات مثبت ازدواج را مى توان اين گونه برشمرد:
1- آرامش: ازدواج، مايه آرامش فكرى و روحى جوان و احساس شخصيت و اعتماد به نفس مى شود و او را از بى عارى و بيكارى و بى برنامگى و نااميدى مى رهاند و جلوى برخى گناهان را مى گيرد و موجب صيانت روحى و اخلاقى جوان مى شود. پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) نيز فرموده است:
من تزوج فقد احرز نصف دينه فليتق الله فى النصف الباقى (5)؛
هر كس ازدواج كند، نيمى از دين خود را نگه داشته است، پس در نيمه باقى مانده، از خداوند پروا كند و تقوا بورزد.
وقتى اصل ازدواج تا اين حد مهم، كارساز، گناه سوز، مصلحت آفرين و مفسده زداست، كمك به آن نيز اهميت مى يابد و براى پدر و مادر، تلاش در اين راه و فراهم كردن مقدمات و زمينه آن، يك تكليف محسوب مى شود و زدودن موانع و برطرف كردن دشواريهاى ازدواج، و ترويج آسان سازى ازدواج و آسان گيرى در اين زمينه به عنوان يك فرهنگ عمومى، وظيفه به شمار مى آيد.
2- احساس مسؤ وليت: كسى كه ازدواج نكرده است، خود را آزاد حس مى كند و مسؤ ول نمى شناسد. در نتيجه، استعدادها و خلاقيتهاى انسانى او هم بروز نمى كند. اما با ازدواج، بار اداره زندگى را بر دوش مى كشد. اين تعهد و احساس مسؤ وليت، سازنده است. كلا هر نوع مسؤ وليت پذيرى، انسان را به تلاش و آشكار ساختن استعداد و توانايى خويش وا مى دارد.
3- برنامه ريزى: از سوى ديگر، حسابگرى، نظم، برنامه ريزى و به تعبير روايات، تقدير معيشت لازمه به دوش كشيدن تعهد اداره يك زندگى مشترك و تاءمين همسر و فرزندان و تربيت شايسته اولاد است.
از آنجا كه تربيت نسلى با ايمان، مؤ دب، سالم و موفق، براى خود انسان نيز مايه آبرو و حيثيت اجتماعى است، اين رسالت سنگين نيز به نوع ديگرى تواناييهاى شخص را به مرحله ظهور و بروز مى رساند.
4- حق شناسى: ازدواج، سبب مى شود كه حقوق متقابل ميان دو انسان پديد آيد. اين نوعى سازنده است. ارتباطهاى خانوادگى و پيوندهاى فاميلى، دامنه اين حقوق و وظايف اخلاقى و اجتماعى را گسترده تر مى سازد و سامان بخش روابط انسانى مى گردد.
5- تلاش معاش: ايجاد بستر مناسب و انگيزه قوى تر براى تاءمين معاش و در آمد، از آثار مثبت ديگر ازدواج است. گرچه نبايد بى حساب و بدون سنجش دست به ازدواج زد و لازم است كه شرايط اقتصادى و تواناييهاى مالى هم لحاظ شود، ولى وعده خداوند نيز نبايد فراموش كرد كه قول داده است تنگدستى را به غنا تبديل كند و جايى براى بيم از فقر باقى نگذارد. پس ايجاد روحيه توكل و اعتماد به لطف الهى، بعد مثبت ديگرى از تشكيل خانواده است. خداوند متعال، ضمن دستور به ازدواج با دختران و جوانان شايسته و صالح و كنيزهاى مناسب همسرى مى فرمايد:
ان يكونوا فقراء يغنهم الله من فضله و الله واسع عليم (6)؛
چنانچه تنگدست و فقير باشند، خداوند آنان را از فضل خويش بى نياز و توانگر مى سازد، خداوند وسعت بخش و داناست.
از پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله) روايت است كه فرمود:
من ترك التزويج مخافه العيلة (الفقر) فقد ساء ظنه بالله عزوجل ان الله عزوجل يقول: ان يكونوا فقراء يغنهم الله من فضله (7)؛
كسى كه از بيم فقر و تنگدستى ازدواج نكند، به خداوند بدگمان شده است، خدايى كه فرمايد: اگر فقير باشند، خدا از فضل خويش ‍ آنان را بى نياز و غنى مى سازد.
اينكه ازدواج، مايه رونق وضع اقتصادى زندگى مى شود، هم لطف و نظر الهى را مى سازند كه رزاق است و به تناسب نياز معيشتى، رزق را هم افزايش مى دهد، هم تلاش توليدى و اقتصادى و معيشتى، رزق را هم افزايش مى دهد، هم تلاش توليدى و اقتصادى و معيشتى انسان مى افزايد، چون به هر حال براى تاءمين زندگى بايد بيشتر كار كند. از اين رو در حديث رسول خدا (صلى الله عليه و آله) توصيه شده كه ازدواج كنيد، زيرا كه براى شما روزى آورتر است.:
اتخذوا الاهل فانه ارزق لكم.(8)
كمك به ازدواج جوانان و تشكيل خانواده، كمك به ساختن شدن انسانهاى مسؤ وليت پذير، مدير و صالح است و يكى از راه هاى عمده و موفق مبارزه با گناه در جامعه، تسهيل ازدواج است.
اين، هم تكليف والدين و افراد خير و توانمند را سنگين مى سازد، هم روشنگر راهى براى آنانى است كه در انديشه صلاح و سلامت قشر جوان جامعه اند، هم وظيفه خود جوانان را در اين زمينه روشن مى كند. با تقويت و ترويج و تسهيل اين سنت نبوى، بهتر مى توان با منكرات مقابله كرد و سدى در برابر هجوم فساد فرهنگى بيگانه پديد آورد.
------------------------------
1-وسائل الشيعه، ج 14، ص 3.
2-همان، ص 5.
3-نباء، آيه 8.
4-روم، آيه 21.
5-بحار الانوار، ج 100، (ص) 219.
6-نور، آيه 32.
7-وسائل الشيعه، ج 14، ص 24.
8-همان.
------------------------
جواد محدثی

نوشتن دیدگاه