223: احاديث دوازده خليفه چيست؟
از جمله احاديث متواتر و صحيح نزد شيعه و اهل سنت احاديث دوازده خليفه است. رواياتى كه پيامبر صلى الله عليه و آله امامان و جانشينان بعد از خود را دوازده نفر تعيين كرده است.
جابر بن سمره از رسول خدا صلى الله عليه و آله نقل كرده كه فرمود:لا يزال الاسلام عزيزا الى اثنى عشر خليفة ثم قال كلمة لم افهمها. فقلت لابى ما قال؟ فقال: كلهم من قريش (1)؛ ((دائما اسلام عزيز است تا اينكه دوازده خليفه بر آنها حاكم گردد آن گاه كلمه اى گفت كه من آن را نفهميدم. به پدرم گفتم پيامبر صلى الله عليه و آله چه فرمود: گفت: همه آنها از قريشند.))
اين حديث را با مضامين مختلف 36 نفر از صحابه نقل كرده اند ولى عمده روايات از جابر بن سمره سوائى نقل شده است و نيز تعداد بسيارى از علماى اهل سنت آنها را در كتب خود آورده اند.
224: مقصود از دوازده خليفه چه كسانى اند؟
اين احاديث در حجة الوداع از جانب پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله ايراد شده است. همان حجى كه در آن حديث ثقلين و حديث غدير از ناحيه پيامبر ذكر شده است.
روايات نيز همانند آيات قرآن يكديگر را تفسير مى كنند، لذا با جمع بين اين سه دسته روايات پى مى بريم كه دوازده امام از عترت و اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله بوده و اول آنها على بن ابى طالب است. زيرا پيامبر مطابق حديث ثقلين فرمود: ((من دو شى ء گرانبها در ميان شما مى گذارم كه با تمسك به آن دو هرگز گمراه نخواهيد شد: كتاب خدا و عترتم)) . و در روز غدير خم نيز على بن ابى طالب را به مقام خلافت و امامت بعد از خود مبعوث كرد.
و نيز در روايات دوازده خليفه تعبيرات و صفاتى درباره آنها به كار رفته كه بر غير امامان معصوم منطبق نخواهد بود، از قبيل اينكه:
1- اسلام به وجود آنها عزيز است.
2- دين به جود آنها قائم است.
3- كسانى كه در صدد خوار كردن آنها برآيند هيچ گونه ضررى به آنها وارد نخواهند كرد.
و نيز مطابق برخى از روايات كه حموينى و قندوزى حنفى نقل كرده اند پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله اسامى هر يك از دوازده امام از ذريه خود را ذكر كرده است.
225: آيا احاديث دوازده خليفه دلالت بر حكومت ظاهرى امامان معصوم دارد، در صورتى كه در واقع چنين نبوده است؟
برخى مى گويند: احاديث دوازده خليفه دلالت بر خلافت و حكومت ظاهرى دوازده خليفه بعد از پيامبر دارد در حالى كه امامان شيعه به جز امام على و امام حسن عليه السلام حكومت ظاهرى نداشته اند.
پاسخ: اين احاديث در حقيقت دلالت بر انشا و امر و نصب الهى دارد نه اخبار و اعلام، يعنى اين دوازده نفر از آنجا كه از شاخص هاى معنوى والايى برخوردارند لذا از جانب خداوند به ولايت و خلافت منصوبند و مردم وظيفه دارند تا با آنها بيعت نمايند.
سيد محمد تقى حكيم مى گويد: ((مقصود به بقاى امر در بين آنها بقاى امامت و خلافت و به استحقاق است. يعنى آنها مستحق امامت و خلافت هستند نه اينكه هر كدام به سلطنت ظاهرى خواهند رسيد، زيرا خليفه شرعى، مشروعيت سلطنت خود را از خداوند مى گيرد و اين سلطنت در حدود سلطنت تشريعى است نه تكوينى، زيرا اين نوع از سلطنت كه مقتضاى وظيفه امام به عنوان مشرع است، و اين معنا با غصب سلطنت ظاهرى از آنها و تسلط ديگران منافاتى ندارد...)).(2)
226: احاديث دوازده خليفه در چه مكانى ايراد شده است؟
در رابطه با مكان ايراد اين احاديث، روايات اختلاف دارند: برخى نقل آن را در حجة الوداع روز عرفه در عرفات مى دانند.(3) و برخى ديگر ايراد آن را در سرزمين منى معرفى كرده اند.(4) در برخى روايات نيز اشاره شده كه در مسجد بوده است. و تعدادى از روايات نيز از ذكر مكان آن ساكتند. آيا پيامبر صلى الله عليه و آله در يك مكان اين حديث را بيان كرده است و يا در چند مكان؟
احتمال قوى آن است كه پيامبر صلى الله عليه و آله در مكان هاى مختلف به اين حديث اشاره كرده است. ولى آنچه مسلم است اينكه اين احاديث در حجة الوادع يا بعد از پايان گرفتن آن ايراد شده است. حجة الوداعى كه در آن پيامبر خبر از نزديك شدن وفات خود داده است. نتيجه اينكه پيامبر وصيت به اوصياى معصوم بعد از خود نموده است.
227: چرا در احاديث دوازده خليفه از اسامى آنها سؤال نشده است؟
رسم مسلمانان اين بود كه از همه نوع مسائل حتى در اثناى سخنرانى حضرت پيامبر صلى الله عليه و آله سؤ ال مى كردند. اين روايت خبر از امر مهمى كه همان خلفاى بعد از پيامبر است مى دهد خلافتى كه از مسائل بسيار مهم در جامعه اسلامى است. حال سؤال اين است كه چرا كسى از اسامى اين دوازده خليفه سوالى نكرده است. آيا معقول است كه هيچ يك از مسلمانان در حجة الوداع يا بازگشت از حج به مدينه از اسامى آنها سؤ ال نكرده باشد؟ هرگز! زيرا داءب صحابه اين بود كه از جزئيات مسائل سؤ ال مى كردند اما چرا و چگونه در اين روايات اسامى آنها ذكر نشده است؟
احتمالى كه داده مى شود اين است كه دست مخالفين اهل بيت بر اين احاديث دراز شده و نگذاشته است كه اسامى آنها به طور صريح به گوش مردم برسد گر چه مطابق آنچه قبلا بيان شد با جمع بين اين احاديث و احاديث غدير و ثقلين مى توان پى برد كه اين دوازده خليفه از عترت و اهل بيت پيامبرند و نيز اول آنها على بن ابى طالب عليه السلام است. با اين حال مطابق برخى روايات كه حموينى در ((فرائد السمطين)) و قندوزى در ((ينابيع المودة)) آورده اسامى آنها نيز از ناحيه پيامبر صلى الله عليه و آله ذكر شده است.
228: در برخى روايات اهل سنت، ابوبكر و عمر هم جزء دوازده خليفه معرفى شده اند آن را چگونه توجيه مى كنيد؟
طبرانى به سند خود از عبدالله بن عمرو نقل مى كند: از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى فرمود: ((بعد از من دوازده خليفه خواهد آمد ابوبكر صديق، او بعد از من بيش از مدتى كم درنگ نمى كند و صاحب آسياب خانه اش... عمر بن خطاب...)).(5)
پاسخ:
1- حديث از حيث سند اشكال دارد زيرا از جمله رجال آن ((عبدالله بن صالح)) است كه ذهبى احاديث او را منكر دانسته است. و نيز احمد بن حنبل مى گويد: او در آخر عمر فاسدالعقيده شد. و صالح بن محمد مى گويد: به نظر من او در نقل حديث دروغگوست. احمد بن صالح او را متهم دانسته و نسائى او را غير ثقه مى داند....
و نيز در سند آن ليث بن سعد است كه مورد اعتماد منصور عباسى بوده و سعى و كوشش فراوان در تضعيف ولاى اهل بيت در مصر داشته است.
2- در اين حديث هر يك از خلفاى سه گانه خصوصا عثمان با تعبيراتى ستوده شده اند كه با واقعيات خارجى سازگارى ندارد.
3- با مراجعه به روايات ديگر پى مى بريم كه مقصود از حديث، دوازده نفر از ذريه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى باشند.(6)
229: آيا احاديث دوازده خليفه نزد شيعه ضعيف السند و غير معتبر است؟
احمد كاتب مى گويد: ((رواياتى كه اصحاب نظريه دوازده امامى نقل مى كنند همگى از اخبار آحاد است و هيچ حجت و دليلى آنها را تاءييد نمى كند و ادعاى علم به صحت آنها نيز ممكن نيست. و در عين حال راويان آنها نيز مورد طعن واقع شده اند)).(7)
پاسخ:
1- رواياتى كه دلالت بر دوازده امام بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله دارد از حد تواتر فراتر رفته است. و مى دانيم كه حديث متواتر فى حد نفسه مفيد يقين است و احتياجى به بررسى سندى ندارد.
2- اصحاب و رجال شيعه همگى اين احاديث را مورد قبول قرار داده و بر عمل به آنها اتفاق كرده اند و اين خود دليل بر صحت اين روايات و اعتماد اصحاب بر صدور آنها از امام است.
شهيد صدر رحمة الله عليه مى فرمايد: ((اين روايات با كثرت احتياط از جانب امامان در نقل آنها به جهت حفظ امام، به درجه بالايى از كثرت و انتشار رسيده است. و كثرت عددى در اين روايات تنها اساس براى قبول آنها نيست بلكه اضافه بر آن مزايا و قرائنى در اينها وجود دارد كه دليل بر صحت احاديث خواهد بود... مشاهده مى كنيم بخارى كه معاصر امام جواد و هادى و عسكرى عليهم السلام است اين حديث را نقل كرده است، و اين نكته مهمى است. اين خود دليل بر آن است كه اين حديث از پيامبر ثابت شده است قبل از آنكه مضمون آن تحقق يافته و فكر دوازده امام به كمال برسد)).(8)
3- با ملاحظه مجموعه روايات، به تعداد بى شمارى از احاديث صحيح السند بر مى خوريم كه اگر به حد تواتر نباشد لااقل در حد استفاضه است.(9) خصوصا آنكه كلينى در قبول روايات منهج روش ‍ خاصى را دنبال مى كرده است. او به رواياتى اخذ مى كرده كه قطع يا اطمينان به صدور آنها از معصومين داشت است. خبر صحيح نزد كلينى و ديگران از قدما خبرى بوده كه قرائن داخلى و خارجى آن را تاءييد مى كرده است و اعتماد آنها بر وثاقت اشخاص نبوده است، بلكه وثاقت تنها راهى براى صحت صدور روايت نزد او بوده است. از جمله قرائن نزد او بر قبول خبر، وجود حديث در بسيارى از اصول چهارصد گانه حديثى بوده كه در عصر امامان تاءليف شده است، و يا آنكه حديث در كتاب معروفى بوده كه مورد تاءييد بزرگان از اصحاب قرار گرفته است.
و از جمله قرائن خارجى وجود حديث در كتاب هايى بوده كه بر امامان عرضه شده و آن حضرات مولفين آنها را تمجيد نموده اند، همانند كتاب سليم كه مورد تمجيد امام صادق عليه السلام قرار گرفته است.
ونيز از جمله قرائن آن است كه حديث از كتاب هايى اخذ شده كه نزد متقدمين مورد وثوق و اعتماد بوده است، شيخ كلينى اين گونه روايات را هم مورد توجه قرار داده و قبول كرده است، و تنها به رواياتى كه راويانش ثقه اند توجه نداشته است بلكه اين قسم از روايات بخشى از احاديث او را تشكيل داده است.
4- كاتب در تضعيف برخى روايات به تضعيفات ابن الغضائرى استناد كرده با آنكه اصل كتابش به اثبات نرسيده و نيز تضعيفاتش مورد قبول علما قرار نگرفته است. و نيز برخى را همچون على بن ابراهيم و سهل بن زياد تضعيف كرده كه در جاى خود توثيق شده اند.
230: احاديث دوازده خليفه، چگونه بر وجود امام زمان عليه السلام دلالت دارد؟
مى توان با اين احاديث بر اثبات وجود امام زمان عليه السلام استدلال نمود؛ زيرا:
اولا: در بسيارى از روايات كلمه بعدى بكار رفته است كه ظهور در اتصال و پياپى آمدن دوازده امام بلافاصله عد از رسول خدا صلى الله عليه و آله دارد.
ثانيا: مطابق حديث صحيح مسلم و ديگران، اين دوازده نفر كسانى هستند كه قيام و قوام دين به آنها بستگى دارد. و نيز اسلام به وجود آنها عزيز است. حال اگر دين پا برجاست و عزيز است به جود اين دوازده امام است كه يكى از آنها باقى مانده و حافظ دين و شريعت است.
231: احاديث دوازده خليفه، با حديث ((الخلافة بعدى ثلاثون عاما)) چگونه قابل جمع است؟
احمد بن حنبل در مسند خود از سفينه روايت كرده كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: ((خلافت سى سال خواهد بود آن گاه بعد از سلطنت و پادشاهى است)).(10)
برخى از علماى اهل سنت اين حديث را مغاير با احاديث حاديث دوازده خليفه دانسته اند، زيرا خلافت دوازده خليفه در مدت سى سال نبوده است.
پاسخ:
1- بين اين دو روايت فرق است؛ زيرا اوصافى كه براى دوازده خليفه ذكر شده امثال: دوازده امام به حق، قيام دين به وجود آنها و ديگر تعبيرها، دلالت بر آمدن دوازده امام معصوم دارد، ولى در حديث سفينه، اشاره به آمدن تعدادى خليفه تا سى سال بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله دارد، گر چه در بين آنها شخص معصوم وجود نداشته باشد. و لذا مقصود به خلافت، معناى مجازى آن است، گر چه امير المومنين و امام حسن عليه السلام امام معصوم و به حق از آن دوازده نفرند.
2- حديث سفينه غير معتبر و غير مشهور است، همان گونه كه ابن تيميه آن را در ((منهاج السنة)) تضعيف كرده است.(11) راوى حديث از سفينه، سعيد بن جمهان است كه در علم رجال تضعيف شده است.(12)
232: احاديث سيزده امام چگونه قابل توجيه است؟
ظاهر برخى از روايات اشاره به آمدن سيزده خليفه بعد از رسول خدا صلى الله عليه و آله دارد، در توجيه اين روايات مى گوييم:
1- هيچ يك از علماى شيعه چنين ادعايى نكرده كه امامان بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله سيزده نفرند، جز هبة الله بن احمد مفيد عمرى كه نجاشى درباره او نقل مى كند: ((او هم صحبت و هم مجلس با ابوالحسين بن ابى شيبه علوى زيدى بوده و براى او كتابى تاءليف كرده است. او امامان را سيزده نفر شمرده و زيد بن على بن حسين را به جهت خوشايندى ابن ابى شيبه زيدى جزء امامان به شمار آورده است.
2- رواياتى كه برخى از كج فهم ها امامت سيزده امام را از آنها فهميده اند برخى به جهت سوء تعبير راويان حديث است.
از آن جمله در روايت سليم آمده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله به على عليه السلام فرمود: تو و دوازده نفر از اولادت امامان بر حق مى باشيد. معلوم است كه در تعبير به دوازده امام حضرت امير المومنين عليه السلام نيز داخل بوده است خصوصا به قرينه روايات متواترى كه در كتب شيعه و سنى وجود داشته و اشاره بلكه تصريح به آمدن دوازده خليفه بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله دارد.
3- در كتاب سليم بن قيس هلالى بيش از بيست حديث است كه دلالت بر آمدن دوازده امام بعد از پيامبر صلى الله عليه و آله دارد.
4- كلينى و سليم بن قيس كه اين گونه روايات را در كتب حديثى خود آورده اند از داعيان و مريدان دوازده امام هستند. و اين خود دلالت بر اشتباه نساخ در نقل حديث دارد و لذا تمام كسانى كه اين گونه احاديث را نقل كرده اند در باب دوازده امام آورده اند.
5- همه احاديثى كه ظهور بدوى در سيزده امام دارد ضعف سندى دارد.
---------------------------
1-صحيح مسلم، ج 6، ص 3.
2-الاصول العامة للفقه المقارن، ص 173.
3-مسند احمد، ج 5، ص 3))
4-مسند احمد، ج 5، ص 9))
5-المعجم الكبير، ج 1، ص 7، ح 12.
6-فرائد السمطين، ج 2، ص 133، ح 431؛ ينابيع المودة، ج 3، ص 281.
7-برگرفته از ايميلى كه بر سايت جمكران فرستاده است.
8-بحث حول المهدى عليه السلام، ص 65 و 66.
9-ر.ك: اصول كافى.
10-مسند احمد، ج 5، ص 220.
11-منهاج السنة، ج 2، ص 223.
12-تهذيب التهذيب، ج 4، 13.
-----------------------
علي اصغر رضواني

نوشتن دیدگاه