لهذا به دستور خدا و پيامبرش لازم شد مسلمانان به خاطر حفظ آثار دينى شان، و هم براى اداى حقوق فرزندانشان، و هم براى انتظام دنياشان به صنعت شريف نوشتن و خواندن همت بگمارند. همين جهت سبب شد كه (نهضت قلم) به وجود آيد، آنچنان نهضتى كه همان مردمى كه افراد باسوادشان انگشت شمار بودند، آنچنان رو به علم و دانش و خواندن و نوشتن آوردند كه گروهى از آنها در مدينه چند زبان را آموختند و توانستند پيام اسلام را با زبانهاى گوناگون به سراسر جهان ابلاغ نمايند.
در تواريخ مى خوانيم كه اسراى بدر را پيغمبر با گرفتن فديه آزاد كرد. برخى از آنها كه فقير بودند بدون فديه آزاد شدند و برخى كه تعليم خط مى دانستند با آنها قرارداد كرد كه هر كدامشان ده نفر از كودكان مدينه را خط نوشتن بياموزانند و آنگاه آزاد شوند (1).
آرى، پيغمبر تا اين حد اصرار داشت كه اين صنعت رايج شود و مسلمانان به دانش و آموختن رو آورند، ولى هيچ يك از اينها ايجاب نمى كند كه شخص رسول اكرم نيازى داشته باشد كه براى تعليم وتبليغ مردم از خواندن ونوشتن استفاده كند.
معظم له مى گويد:
(خداوند در اول سوره، از قلم و نوشتن ياد كرده. آيا اين آيات صريح و روشن دليل نيست كه پيغمبر اسلام خواندن و نوشتن مى دانسته و با كتاب و قلم سر و كار داشته؟... چگونه ممكن است پيغمبر اكرم مردم را به علم و سواد و نوشتن تشويق كند و خودش به خواندن و نوشتن اعتنايى نداشته باشد، در صورتى كه هميشه در كارها پيشقدم بوده است) (2).
اين استدلال نيز عجيب است.
البته اين آيات دليل بر اين است كه خداوند كه اين آيات را بر بنده اى براى هدايت بندگانش نازل كرده و هم پيغمبر كه اين آيات بر قلب مقدسش فرود آمده، ارزش خواندن و نوشتن را براى بشر مى دانسته اند، اما اين آيات نه دليل بر اين است كه خداوند با خواندن و نوشتن و قلم و كاغذ سر و كار دارد و نه پيغمبر.
مى گويد: (پيغمبر اكرم در همه دستورها كه مى داده پيشقدم بوده، چگونه اين دستور را داده و خود عمل نكرده است؟) درست مثل اين است كه بگوييم پزشك كه نسخه اى به بيمار مى دهد اول بايد خودش آن نسخه را به كار بندد. بديهى است اگر پزشك بيمار گردد و همان نيازى كه بيماران به دوا پيدا مى كنند پيدا كند، خودش قبل از ديگران نسخه خود را به كار مى بندد، اما اگر بيمار نشد و نياز پيدا نكرد چطور؟
بايد ببينيم پيغمبر اكرم همان نيازى كه ديگران به خواندن و نوشتن دارند - كه سبب مى شود دارا بودن اين صنعت براى آنها كمال، و فاقد بودن آن نقص باشد - داشت و دستور خويش را به كار نبست، و يا پيغمبر وضع خاصى دارد كه چنين نيازى ندارد. پيغمبر در عبادت، فداكارى، تقوا، راستى، درستى، حسن خلق، دموكراسى، تواضع و ساير اخلاق و آداب حسنه پيشقدم بود، زيرا همه آنها براى او كمال بود و نداشتن آنها نقص بود، اما موضوع به اصطلاح سواد داشتن از اين قبيل نيست.
ارزش فوق العاده سواد داشتن براى افراد بشر از آن جهت است كه وسيله استفاده كردن افراد بشر از معلومات يكديگر است. خطوط، علامات و رموزى است كه افراد بشر براى تفهيم افكار و مقاصد يكديگر قرارداد كرده اند. آشنايى با خطوط وسيله اى است براى انتقال معلومات از فردى به فرد ديگر و از قومى به قوم ديگر و از نسلى به نسل ديگر. بشر به اين وسيله معلومات خود را از فنا و نيستى و فراموشى حفظ مى كند. سواد داشتن از اين نظر نظير زبان دانستن است. انسان به هر اندازه زبانهاى بيشترى بداند وسيله بيشترى براى كسب معلومات بشرهاى ديگر در اختيار دارد.
هيچيك از زبان دانستن و سواد داشتن، (علم) به معنى واقعى نيست، اما مفتاح و كليد علم هست. علم اين است كه انسان به يك حقيقت و يك قانون كه در متن هستى واقعيت دارد آگاه گردد. علوم طبيعى، منطق، رياضيات علم است، زيرا بشر در اين علوم يك رابطه واقعى و تكوينى و على و معلولى را ميان اشياء خارجى يا ذهنى كشف مى كند، اما دانستن لغت، قواعد زبان و امثال اينها علم نيست، زيرا ما را به يك رابطه واقعى ميان اشياء آگاه نمى كند، بلكه بر يك سلسله امور قراردادى و اعتبارى كه از حد فرض و قرارداد تجاوز نمى كند آگاه مى سازد. دانستن اين امور مفتاح و كليد علم است نه خود علم.
آرى، در زمينه همين امور قراردادى يك جريانات واقعى پيش مىآيد از قبيل تطورات لغتها و تركيبات كه نماينده تكامل افكار است و طبق يك قانون طبيعى صورت مى گيرد، و البته اطلاع بر آن قوانين طبيعى جزء فلسفه و علم است، پس ارزش سواد داشتن، از نظر اين است كه انسان كليد دانش ديگران را در دست مى گيرد.
---------------------------------------------
1-تاريخ الخميس ديار بكرى، ج 1 / ص 395 والسيره الحلبية، ج 2 / ص 204.
2-مجله روشنفكر.
-------------------------------------
استاد شهيد مرتضي مطهري  

نوشتن دیدگاه