پيامبرصلى الله عليه وآله در واپسين دم حيات خويش به على‏عليه السلام خبر داد كه ازامّتش دردها و دشواريهاى بسيارى متحمّل خواهد شد و آنان اوامرش رادرباره على وديگر خاندانش نشنيده و نديده مى‏انگارند. بنابراين براوست كه به هنگام رويارويى با چنين اوضاع و شرايط به سلاح صبرمجهز گردد و شكيبايى پيشه كند. آنگاه به رفيق اعلى پيوست و درحالى كه‏سر مباركش بر سينه امام على‏عليه السلام بود، جان داد.
پس از رحلت پيامبرصلى الله عليه وآله، على به انجام غسل و كفن و دفن آن‏حضرت‏اهتمام ورزيد. وى در اين باره مى‏فرمايد :
رسول خداصلى الله عليه وآله، جان داد. درحالى كه سر او بر سينه من بود و به روى‏دستم جان از كالبدش بيرون شد. پس دستم را (براى تيمّن) بر چهره‏ام‏كشيدم و به كار غسل او پرداختم درحالى كه فرشتگان مرا در اين كار يارى‏مى‏دادند. پس از خانه رسول خدا و اطراف آن گريه و فرياد بلند شد.گروهى از فرشتگان فرود مى‏آمدند و گروهى ديگر به سوى آسمان عروج‏مى‏كردند. همهمه نمازهايشان كه بر پيامبرصلى الله عليه وآله مى‏خواندند از گوش من‏بيرون نمى‏رفت تا آنكه پيكر پاك آن حضرت را در آرامگاهش نهاديم.پس چه كسى از مردگان و زندگان، به آن‏حضرت، از من سزاوارتراست؟!(1)
امّا درهمين موقعيّت عدّه‏اى در انديشه ايجاد انقلاب و دگرگونى بودند.سه خط عمده پس از وفات پيامبرصلى الله عليه وآله، بر نقشه سياسى جزيرةالعرب‏آشكارا به چشم مى‏خورد.
نخست : خط امام على‏عليه السلام كه عدّه بسيارى از انصار و نيز برخى ازمهاجران با وى همراه بودند.
دوّم : خط ساير مهاجران و پاره‏اى از انصار بويژه قبيله خزرج.
سوّم : حزب امويها به رهبرى ابو سفيان.
با وجود آنكه خط سوّم، خطى مطرود به شمار مى‏آمد و هنوزخاطرات جنگهاى بدر و اُحُد و كردار سران اين خط در يادهاى مسلمانان‏زنده بود مى‏توان چنين نتيجه گرفت كه اين خط جرأت نمى‏كرده تا خود رابه عنوان يك نيروى سياسى در جامعه مطرح كند. امّا پراكنده بودن عوامل‏و ايادى آن در جزيرةالعرب و نيز برخوردارى از تجربه‏هاى فراوان‏رهبرى و در اختيار داشتن بسيارى از مردان قوى و مقتدر و ثروتهاى‏بسيار، عواملى بود كه همواره اين خط را در هر تصميم‏گيرى سياسى براى‏جامعه به عنوان يك جريان پشت پرده درنظر جلوه مى‏داد. اين خطصاحب بيشترين نيروى فشار در تمام رويدادها بود.
هر پژوهشگر تاريخ بخوبى درمى‏يابد كه هر نيروى سياسى كه با خطابوسفيان همگام و هم‏پيمان مى‏شد، مى‏توانست براحتى سر رشته امور رادر دست خود گيرد. ابو سفيان درآغاز كوشيد با امام على هم‏پيمان گردد امّاعلى‏عليه السلام خواسته او را نپذيرفت. آنگاه ابوسفيان با برخى از عناصر خطدوّم كه ميانه‏روتر قلمداد مى‏شدند، همسو گشت. زيرا على‏عليه السلام در راه‏خداوند بسيار سختگير و انعطاف‏ناپذير بود.
در برخى از مدارك و متون تاريخى آمده است كه ابوسفيان پس ازوفات رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله به نزد على رفت و آن‏حضرت را به گرفتن حقوقش‏تشويق كرد وبه او قول داد كه شهر را از اسب و سوار پر كند، امّا على‏عليه السلام‏با قاطعيّت پيشنهاد او را رد كرد و خطبه پر مغزى ايراد نمود كه در آن‏مردم را به گرايش به آخرت تشويق كرد و از تمايل به دنيا برحذر داشت.آن‏حضرت در مطلع اين خطبه مى‏فرمايد :
"اى مردم! امواج فتنه‏ها را با كشتيهاى نجات بشكافيد و از طريق‏دشمنى ومخالفت باز گرديد و تاجهاى فخر فروشى را بر زمين نهيد. آن‏كس كه با بال و پر قيام مى‏كند، رستگار است و آن كس كه تسليم شده‏راحت و آسوده است.
اين )دنيا يا خلافت( آبى است بد بوى و لقمه‏اى است كه در گلوى‏خورنده‏اش گير مى‏كند و آن كس كه ميوه را كال بچيند همچون كشاورزى‏است كه در زمين ديگرى به كشت و كار پردازد. پس اگر سخنى بر زبان‏آورم، گويند بر حكومت حرص مى‏ورزد و اگر خاموش بنشينم گويند ازمرگ بيمناك شده است".(2)
بدين‏گونه خط دوّم و خطى كه رهبران آن توانستند با خليفه اوّل بيعت‏كنند، چيرگى يافتند. فرماندهان ارتش مسلمانان هم غالباً با اين خط متفق‏و هماهنگ بودند. در توان ماست كه پيروزى اين خط را به عنوان پيروزى‏جناح نظامى تفسير كنيم. اگرچه على‏عليه السلام خود يكى از برجسته‏ترين‏فرماندهان نظامى در آن روزگار به شمار مى‏رفت و پرچم اسلام را دراكثر ميدانها بر دوش مى‏كشيد، امّا بيشتر يارانش از محرومان‏ومستضعفانى همچون گروه انصار بودند.
همچنين ما مى‏توانيم انگيزه پيامبر را در گسيل داشتن سپاه اسامه به‏خارج از پايتخت كشور اسلام و بلكه بيرون از جزيرةالعرب و نيز ملحق‏كردن اصحاب بزرگ و معروف خود كه گروهى از انصار و رهبران جناح‏دوّم هم درميان آنان بودند، به اين سپاه را به خوبى تفسير و تبيين كنيم.
امّا مسلمانان از روانه كردن سپاه اسامه سرباززدند و از همراه شدن باآن تخلّف ورزيدند. چه بدين علّت كه از اصرار و هدف پيامبر در روانه‏ساختن سپاه اسامه آگاه شده بودند و چه بنابر گمان برخى، بر حال پيامبراظهار نگرانى مى‏كردند. اين درحالى بود كه خود پيامبرصلى الله عليه وآله فرموده بود :
"سپاه اسامه را روانه كنيد. خداوند لعنت كند كسى را كه از ملحق‏شدن به سپاه اسامه سرباززند". تفصيل اين نكته در حديثى صريح از اميرمؤمنان بيان شده است. آن‏حضرت مى‏فرمايد :
"آنگاه رسول خداصلى الله عليه وآله به سپاهى كه در هنگام بيمارى‏اش كه منجر به‏مرگ او شد، اسامة بن زيد را به فرماندهى آن گماشته بود دستور حركت‏داد. پيامبرصلى الله عليه وآله هيچ يك از اعراب و از قبايل اوس و خزرج و ساير مردم‏را كه از خلافت و منازعه آنان انديشناك بود و نيز هيچ يك از كسانى كه‏مرا به ديده دشمنى مى‏نگريستند، از كسانى كه پدر يا برادر يا دوستشان راكشته بودم، باقى نگذاشت مگر آنكه آنان را هم به ملحق شدن به آن سپاه‏فرمان داد. همچنين آن‏حضرت هيچ يك از مهاجران و انصار و مسلمانان‏وغير مسلمانان و اهل كتاب ومنافقان را در شهر بازنگذارد مگر آنكه‏آنها را هم در سپاه اسامه جاى داد تا بدين وسيله دلهاى كسانى كه در شهربودند با من يكى باشد و كسى سخنى نگويد كه موجب آزردگى حضرتش‏شود و مانعى مرا از رسيدن به ولايت ورسيدگى به حال مردم پس از وى‏باز ندارد. آخرين سخنى كه پيامبر درباره كار پيروانش بر زبان راند اين‏بود كه سپاه اسامه روانه شود و هيچ يك از افرادى كه بدان سپاه گسيل‏داشته بود، از آن تخلّف نورزند و در اين باره به سختى سفارش فرمودوبسيار اشاره و تأكيد كرد.
ولى پس از آنكه پيامبرصلى الله عليه وآله جان داد جز همان افرادى را كه اسامة بن‏زيد گسيل داشته بود كس ديگرى را نديدم. آنان همگى جايگاههاى خودرا ترك گفته و مواضع خود را خالى گذارده بودند و دستور رسول خداصلى الله عليه وآله‏را در آنچه كه بدان گسيلشان داشته بود و بديشان فرموده بود كه با فرمانده‏خود همراه باشند وزير پرچم او حركت كنند تا مأموريّتى كه براى آنان‏ترتيب داده بود، انجام دهند زير پاى نهادند. آنها فرمانده خود را دراردوگاهش تنها گذاردند و به سرعت بر مركبهاى خود نشستند تا عهدوپيمانى را كه خداوند عزّ وجل و رسولش براى من بر گردن آنان نهاده‏بود، نقض كنند. پس آن را نقض كردند وعهدى را كه خدا و رسولش بسته‏بودند، شكستند و براى خود ميثاقى بستند وبه خاطر آن داد و فرياد سردادند و آراى خود را بر آن جمع كردند بدون آنكه كسى از خاندان‏عبدالمطّلب در كار آنان دخالت يا در رأى آنان مشاركت داشته باشد و ياامرى را كه از بيعت من بر گردن آنان بود، فسخ كند.
آنان چنين كردند درحالى كه من به رسول خداصلى الله عليه وآله مشغول بودم و بامهيا كردن او براى كفن و دفن از ساير كارها غافل بودم. چراكه، در آن‏هنگام، پرداختن به چنين كارى مهمتر و سزاوارتر از آن كارى بود كه‏ديگران بدان شتافتند.
پس اى برادر يهود! اين كارى‏ترين زخمى بود كه برقلب من وارد شد باآنكه من خود در پيشامدى ناگوار و مصيبتى دردناك بودم و در فقدان كسى‏سوگوار بودم كه جز خداوند تبارك و تعالى كسى را پشتيبان نداشت. پس‏شكيبايى پيشه كردم تا آنكه فاجعه و مصيبت بعدى به سرعت درپى آن برمن فرود آمد.
آنگاه على‏عليه السلام به يارانش نگاهى كرد و پرسيد : آيا اين گونه نبود؟گفتند : چرا اى اميرمؤمنان همين‏گونه بود كه تو خود گفتى".(3)
---------------------------------------------------
1) نهج البلاغة، خطبه 311.
2) نهج البلاغة، خطبه 5.
3) بحارالانوار، ج‏28، ص‏207.
---------------------------------------
نويسنده : آية الله سيد محمد تقى مدرسى
مترجم : محمد صادق شريعت

نوشتن دیدگاه