در سال دهم هجرى، هنگامى كه پيامبرصلى الله عليه وآله تصميم گرفت به مكّه‏رود وآخرين حج خود را، كه آن را حجةالوداع ناميده‏اند، به جاى آوردعلى‏عليه السلام در يمن يا نجران بود. پيامبر به على نامه‏اى نوشت كه به حالت‏احرام به مكّه درآيد. به پيامبر وحى شده بود كه ديگر از امّتش جداخواهد شد و به سراى ديگر خواهد شتافت.
چون مسلمانان مراسم حج را به جاى آوردند و از مكّه بازگشتند، پيامبر در منطقه‏اى به نام "غدير خُم" كاروان را از رفتن بازداشت. چون‏اين آيه بر او نازل گشته بود :
(يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ وَإِن لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ‏يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ...) (1)
"اى پيامبر! آنچه را كه از پروردگارت بر تو فرود آمده تبليغ كن و اگر نكنى‏رسالت خود را ابلاغ نكرده‏اى و خداوند تو را از مردم در امان مى‏دارد".
سپس پيامبر درميان مردم براى سخنرانى به پا خاست و در آغازسخنانش فرمود : اى مردم دور نيست كه از جانب خدا فرا خوانده شوم‏پس او را پاسخ گويم، آنگاه افزود :
من درميان شما دو چيز گرانبها برجاى مى‏گذارم. كتاب خدا و عترتم، اهل بيتم را. پس بنگريد كه چگونه با آن دو رفتار مى‏كنيد. اين دو هرگز ازهم جدا نخواهند شد تا بر حوض بر من وارد شوند".
سپس دست على را گرفت و بالا برد و فرمود :
آيا من از خود مؤمنان نسبت به آنان اولى‏تر نيستم؟
مسلمانان گفتند : چرا اى رسول خدا!
پس فرمود :
هركس كه من مولاى اويم على هم مولاى اوست. خداوندا، با دوستداراو دوستى و با دشمن او دشمنى فرماى.
آنگاه پيامبر، چادرى به على اختصاص داد و به مسلمانان فرمود كه‏دسته دسته بر على وارد شوند و بر او به عنوان اميرالمؤمنين سلام گويند.هريك از مسلمانان، حتّى كسانى كه همسرانشان و يا زنان مسلمانان به‏همراه آنان بودند، فرمان پيامبرصلى الله عليه وآله را گردن نهادند.
سپس خداوند تعالى بر پيامبرش آيه‏اى فرستاد كه بيانگر پايان وحى برآن‏حضرت بود : (الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ‏لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِيناً) (2)
"امروز دين شما را برايتان كامل كردم و نعمتم را بر شما تمام گرداندم‏واسلام را به عنوان دين و آيين براى شما پسنديدم".
خبر جانشين گرداندن على توسّط پيامبر در همه‏جا پيچيد. امّا پيامبر، كه آگاهترين كس به انديشه و نيتهاى اطرافيان خود بود، مى‏دانست كه‏بيشترين زمينه سازى را در اين باره بايد براى كسانى انجام دهد كه پس ازفتح مكّه به صفوف مسلمانان پيوسته‏اند. او مى‏دانست كه بيشتر آنان ازعلى‏عليه السلام به بهانه‏هاى دوران جاهليّت، طلبكار هستند، و رهبرى آن امام‏را به آسانى نمى‏پذيرند.
همچنين پيامبرصلى الله عليه وآله از توطئه‏هايى كه در كشور براى دست‏اندازى به‏حكومت، پس از وى، در جريان بود به نيكى آگاهى داشت و خوب‏مى‏دانست قريشى كه اكنون به اسلام گرويده و قصد دارد از همين دين‏ابزارى جديد براى حكومت بر جزيرةالعرب فراهم آورد، در مركز اين‏توطئه جاى دارد. از اين رو پيامبرصلى الله عليه وآله از هر فرصتى استفاده مى‏كرد و ازجانشينى كه خداوند او را پس از وى براى رهبرى انتخاب كرده بود سخن‏مى‏گفت و اعلام مى‏داشت كه آن جانشين، على است. هدف پيامبر آن بودكه دست كم اقليّت مؤمن و وفادارى كه با خدا و رسول خدا بودند دركنارامام نيز باقى بمانند و در زير پرچم رهبرى وى گرد آيند و از خط مشى‏سالم و پاك براى امّت نگاهبانى كنند و ميزانى براى حق و باطل و مقياسى‏صحيح براى حوادث آينده باشند.
بدين علّت است كه مى‏بينيم پيامبرصلى الله عليه وآله حتّى تا واپسين دم حياتش دراين راه تلاش مى‏كند. بخارى در روايتى در كتاب "العرض والطلب" نقل‏كرده است كه : عدّه‏اى از اصحاب و از جمله عمر بن خطاب بر بالين پيامبرجمع شده بودند. پيامبرصلى الله عليه وآله به آنان فرمود : بياييد براى شما نامه‏اى‏بنگارم كه پس از آن هرگز گمراه نشويد. پس عمر بن خطاب گفت :بيمارى بر پيامبر چيره شده، قرآن نزد ماست و كتاب خدا براى ما كافى‏است. حاضران در اين باره مجادله و گفتگو كردند و پيامبر به آنان دستورداد كه از محضرش بيرون روند.(3)
در يكى از روايات بخارى در اين باره آمده است كه يكى از حاضران‏گفت : پيامبر را چه مى‏شود آيا هذيان مى‏گويد؟ پس از آن‏حضرت درباره‏فرموده‏اش سؤال كردند و با وى چون و چرا نمودند تا آن كه پيامبر فرمود :مرا واگذاريد. آنچه در آنم بهتر از چيزى است كه شما مرا بدان مى‏خوانيد.آنگاه حاضران را به سه وصيّت، امر فرمود : يكى آنكه مشركان را ازجزيرةالعرب بيرون برانند. دوّم آنكه سپاهيان را اجازه خروج دهندچنان كه خود پيامبر چنين كرده بود. امّا راوى از گفتن وصيّت سوّم‏خاموش ماند يا گفت : آن را فراموش كردم.(4)
روشن است كه مسلمانان چنان نبوده‏اند كه آخرين وصيّت پيامبرشان‏را از ياد ببرند مگر آن كه آن وصيّت مربوط به اوضاع سياسى پس ازپيامبرصلى الله عليه وآله بوده و اقتضا مى‏كرده كه به دلخواه يا از روى ترس به دست‏فراموشى سپرده شود.
واقعيّت آن است كه خليفه دوّم، اتهام خود در حق پيامبر را كه گفته‏بود، بيمارى بر وى چيره شده است چنين توجيه كرد و گفت : او هيچ خيرو صلاحى در جانشين گرداندن على توسّط پيامبرصلى الله عليه وآله نمى‏ديده است. ابن‏ابى الحديد در شرح نهج‏البلاغه مى‏نويسد :
احمد بن ابوطاهر نويسنده كتاب تاريخ بغداد، با اسناد از ابن عبّاس نقل‏كرده است كه گفت :
در نخستين روزهاى خلافت عمر نزد او رفتم. براى او ظرفى از خرمابر چرمى نهاده بودند. عمر مرا به خوردن دعوت كرد. من نيز دانه‏اى خرماخوردم. عمر همچنان به خوردن ادامه داد تا خرماها تمام شد. سپس ازكوزه‏اى كه كنارش بود آب نوشيد و بر پشت دراز كشيد و بر بالشش خوابيدو شروع به حمد و ستايش خداى كرد و پيوسته حمد او را تكرار نمود.سپس گفت : عبداللَّه از كجا مى‏آيى؟ گفتم : از مسجد. پرسيد : پسر عمويت‏را چگونه پشت سر گذاشتى؟ گمان كردم كه مقصود وى عبداللَّه بن جعفراست، گفتم : او را واگذاشتم تا با همسالانش بازى كند. عمر گفت : از اونپرسيدم بلكه از بزرگترين شما اهل بيت پرسش كردم. گفتم : او را ترك‏كردم در حالى كه با مشك به نخلهاى فلانى آب مى‏دهد و قرآن مى‏خواند.عمر گفت : عبداللَّه! قربانى كردن شترى بر من باشد اگر از من چيزى پنهان‏كنى، آيا هنوز در دل على نسبت به خلافت چيزى باقى است؟ گفتم :آرى. گفت : آيا مى‏پندارد كه رسول خدا او را براى خلافت برگزيده‏است؟ گفتم : آرى و افزودم كه از پدرم نيز درباره ادعاى على پرسيدم اوهم گفت : على راست مى‏گويد.
عمر گفت : مقام و جايگاه رسول خدا بسى بالاتر از آن بود كه سخنى برزبان آورد كه هيچ چيز را ثابت نكند يا عذر و بهانه‏اى را از ميان نبرد. اودر زمان حياتش گاه گاه مى‏خواست به جانشينى‏اش اشاره كند. دربيمارى‏اش نيز خواست به اسم او تصريح كند امّا من از روى دلسوزى‏وحفظ اسلام مانع شدم. به خداى اين ساختمان (كعبه) سوگند كه اگر على‏به خلافت مى‏رسيد قريش هرگز به دور او جمع نمى‏شدند و اعراب از هرسو بر او هجوم مى‏آوردند. رسول خدا نيز دريافت كه من از آنچه در ضميراو مى‏گذشت آگاهم پس از گفتن باز ايستاد و خداوند نيز جز از امضاى‏آنچه محتوم بود، خوددارى ورزيد.(5)
---------------------------------------------------
1) سوره مائده، آيه 67.
2) سوره مائده - آيه 3.
3) سيرة الأئمّة، ص‏276.
4) همان مأخذ، ص‏277.
5) قضاء أميرالمومنين، ص‏320.
---------------------------------------
نويسنده : آية الله سيد محمد تقى مدرسى
مترجم : محمد صادق شريعت

نوشتن دیدگاه