برخى بر اين باورند كه عصر امام صادق‏عليه السلام مناسب‏ترين ومساعدترين‏دوران‏ها بود. اگر امام دست به ايجاد يك انقلاب مذهبى حقى مى‏زد كه‏طى آن خلافت به كسى كه شايستگى عهده دارى آن را از نظر خداورسولش داشت، برمى‏گشت. چرا كه اين عصر، دوره تحوّل وبسيارحساسى در تاريخ اسلامى به حساب مى‏آمد كه در آن پرده‏هايى كه زمان‏بر روى واقعيّتها و حقايق دينى كشيده بود كنار رفته بود، امّا واقعيّت غيراز اين ادّعاست. واقعيّت آن است كه امام صادق حتّى يك روز هم‏نتوانست در صحنه سياسى دعوت خود را اظهار كند.
امويّان، چنان كه گفتيم، از هيچ گونه جنايتى در راه خاموش ساختن‏آتش انقلاب مخالفانشان باك نداشتند در حالى كه آن‏حضرت هرگز در راه‏حقّ به باطل پناه نبرد و براى اجراى عدل و داد از ظلم و ستم‏يارى نجست.
بنى عبّاس هم نه خوش كردارتر از برادران اموى خود بودند و نه براى‏استحكام بخشيدن به پايه‏هاى حكومت خود از امويّان در خونريزى‏ونيرنگ بازى خوددارتر. از همين رو بود كه آنان توانستند حكومت‏بنى‏اميّه را به سختى در هم بكوبند و بدين سان حكومت بنى اميّه با باطل‏درهم كوفته شد و ميان اين دو طايفه معارضه گرديد.
همچنين، بنى عبّاس از هر حركتى براى دعوت بنى هاشم سود جستندواز نارضايتى عمومى اى كه طالبيون به وجود آورده بودند، بهره بردارى‏كردند وپيوسته آرزوها و آرمانهاى بزرگ مردم را در گوش آنان بازمى‏خواندند. از همين رو برپايى يك انقلاب شيعى امكان پذير نبود.بخصوص انقلابى كه در آن از ريختن خونهاى بى گناهان و دريدن‏حرمتهاى مقدّس، خود دارى شود. يكى از دلايل نبود امكانات قيام درعصر عبّاسيان اين است كه طايفه اى از پسر عموهاى امام چه در عصرايشان و چه بعد از آن، انقلاب كردند، امّا به موفقيّت دست نيافتندوسرنوشت آنان همان سر نوشتى بود كه پدرانشان در عصر امويّان با آن‏رو به رو گشتند.
با وجود اين موارد، امام صادق‏عليه السلام در انديشه استحكام پايه‏هاى‏انقلابى فكرى بود كه به انقلابى سياسى نيز ختم مى‏شد. اين مقصود با نشرو گسترش بى پرده و روشن حقايق دينى و تاريخى كه منجر به ايجادفضايى شايسته براى كاشتن تخم انقلاب فكرى و سياسى مى‏شد، به دست‏مى‏آمد، تا آنجا كه مطرح شد امام موسى بن جعفرعليه السلام، فرزند بزرگوارامام صادق، همان قائم آل محمّد است!! اين مسأله در حقيقت تعبيرى‏بود از باز گرداندن حكومت غصب شده وحقّ پايمال شده آل محمّدصلى الله عليه وآله‏به آنان، زيرا شيعه از رهگذر اين امر از رعايتها و توجّهات گسترده اى كه‏در دگرگون ساختن اوضاع سياسى تأثيرات بزرگى داشت، بر خوردارگشتند، امّا هوا خواهان و پيروان نهضت شيعى با افشاى اين راز و اين‏نقشه به نهضت خيانت كردند و نتيجه آن شد كه امام كاظم‏عليه السلام را دستگيركردند و براى سالهاى بسيار در بند انداختند و بدترين شكنجه هاومصيبتها را در حقّ شيعه روا داشتند.
امّا روح انقلابى كه امام صادق آفريده بود، همچنان تا پس از مرگ‏هارون الرشيد، در زمان امام رضا نوه امام ششم، روشن و پاينده بود و به‏اعلان ولايت عهدى آن‏حضرت كه در واقع راهى مستقيم براى باز گرداندن‏خلافت به فرزندان على‏عليه السلام بود، منجر شد. ولى تقدير آن بود كه امام‏رضا پيش از مرگ مأمون به شهادت رسد.
به هر حال امام صادق در سالهايى كه پس از پدرش امامت مسلمين راعهده دار شد، فضايى صالح و آماده براى انقلاب خلق كرد. از اين روطبيعى بود كه دستگاه حاكم اجازه ندهد كه آن‏حضرت به آرامى نقشه خودرا عملى سازد وراهى را كه مى‏خواهد طى كند. اگر چه وى هيچ گاه‏مستقيماً با دستگاه حكومت به معارضه بر نمى‏خواست، زيرا قطع روابطامام با عبّاسيان هشدارى بد براى آنان و برانگيزنده خشم سرشار و زوروقهر شديد آنان بر وى بود.
يك بار منصور از امام صادق خواست تا همچون ائمه جور، با او هم‏ركاب شود. وى به امام پيغام داد: چرا همچون ديگر مردمان دور و بر مارا نمى‏گيرى؟ امام صادق به او پاسخ داد:
"ما چيزى نداريم كه به خاطر آن از تو بترسيم و چيزى نزد تو نيست‏كه ما را تمنّاى آن باشد و تو نه در نعمتى هستى كه تو را به خاطر آن‏تهنيت گوييم و نه در مصيبتى كه به خاطر آن تو را تسليّت دهيم. پس مانزد تو به چه كار آييم؟".
منصور به امام نوشت: با ما همراه شو تا نصيحتمان گويى.
حضرت به او پاسخ داد:
"هر كه دنيا را خواهد تو را نصيحت نمى‏گويد و هر كه آخرت راخواهد با تو مصاحبت نمى‏جويد".
منصور با خواندن اين پاسخ گفت: به خدا سوگند او تفاوت منازل دنياخواهان و آخرت جويان را در نزد من بخوبى آشكار ساخت.
اكنون كه از توضيح خطوط گسترده سياست امام صادق در بر خورد باحكومتهاى هم عصرش فراغت يافتم، شايسته مى‏بينم كه برخى از سختيهاوفشارهايى كه از ناحيه دستگاه حاكمه بر حضرت يا بر برخى از يارانش،آن هم تنها به جرم حقّ خواهى و حقّ گويى آنان، وارد شد اشاره كنم.
- سفاح، امام صادق را از مدينه به حيره انتقال داد تا در آنجا بتواند اورا به قتل برساند، امّا خداوند امام را از شر او آسوده ساخت.
- پس از سفاح، زمان منصور فرا رسيد. او دوازده سال به آزار و اذيت‏امام‏عليه السلام پرداخت و او را هفت بار به مدينه و ربذه و كوفه و بغداد انتقال‏داد، امّا هر بار منصور او را مى‏طلبيد و براى دلجويى حضرت به ايراد عذرو بهانه مى‏پرداخت و با خوارى مى‏رفت و امام صادق نيز به خوبى‏وخوشى باز مى‏گشت.
در اينجا بى مناسبت نيست كه براى آگاهى خوانندگان گرامى جزئيات‏برخى از اين احضارها را كه در اوايل و اواخر خلافت منصور انجام‏پذيرفته باز گو كنيم تا بخوبى شدّت اختلاف و كيفيّت آن، ميان منصوروامام صادق روشن شود:
1 - سيد بن طاووس به نقل از ربيع، دربان منصور، آورده است كه‏گفت: چون منصور حج گزارد، احتمالاً در سال 140 يا 144 هجرى، وبه‏مدينه رسيد، شبى را بيدار ماند. آنگاه مرا طلبيد و گفت: اى ربيع همين‏الآن به سرعت و از كوتاه ترين راه برو و اگر مى‏توانى تنها بروى، اين كاررا كن تا نزد ابو عبداللَّه جعفر بن محمّد برسى. به او بگو كه پسر عمويت به‏تو سلام مى‏رساند واز تو مى‏خواهد كه همين حالا به سويش آيى. پس اگراو ]امام‏صادق‏عليه السلام [اجازه داد كه با تو بيايد، رخ بر زمين نه و اگر باآوردن عذر و بهانه از آمدن خود دارى ورزيد در اين باره اختيار را به‏خود او واگذار، و اگر تو را فرمود كه در آمدن به نزد او تأنى جويى آسان‏بگير و كار را سخت مكن و قبول عفو كن و در گفتار وكردار تندى‏وخشونت به خرج مده.
ربيع گويد: من بر در سراى امام آمدم و آن‏حضرت را در خلوت‏خانه‏اش يافتم و بدون اذن ورود، درون خانه شدم. او را ديدم كه‏گونه‏هايش را - به حال سجده - بر خاك گذارده.. وكف دست خود را به‏سوى آسمان برده، در حالى كه آثار خاك بر چهره و دستان او نمايان بود.
شايسته نديدم كه لب به سخن بگشايم تا آنكه او از نماز و دعا فراغت‏يافت وچهره‏اش را برگرداند. گفتم: سلام بر تو اى ابو عبداللَّه. فرمود:سلام بر تو برادرم. چرا اينجا آمدى؟
عرض كردم: پسر عمويت به تو سلام رساند و چنين و چنان گفت. اوبا شنيدن سخنان منصور فرمود:
واى بر تو اى ربيع!
)أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلاَيَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ(1)).
"آيا هنگام آن فرا نرسيد كه مؤمنان دلهاشان به ياد خدا و آنچه از حقّ‏فروفرستاده، خاشع گردد و همچون كسانى كه پيش از اين كتاب داده شدندنباشند. پس مدّت بر آنان دراز شد و دلهايشان سخت گرديد."
)أَفَأَمِنَ أَهْلُ الْقُرَى‏ أَنْ يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنَا بَيَاتاً وَهُمْ نَائِمُونَ * أَوْ أَمِنَ أَهْلُ‏الْقُرَى‏ أَنْ يَأْتِيَهُمْ بَأْسُنَا ضُحىً وَهُمْ يَلْعَبُونَ * أَفَأَمِنُوا مَكْرَ اللَّهِ فَلاَ يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ‏إِلَّا الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ(2)).
"پس آيا مردم شهرها از آن ايمنند كه شبانگاه كه در خوابند عذاب ما آنها رافراگيرد؟ وآيا مردم شهرها از آن ايمنند كه روز در حالى كه به بازى مشغولندعذاب ما آنها را در بر گيرد؟ پس آيا از مكر خدا ايمن شدند؟! پس جز گروه‏زيانكاران از مكر خدا احساس امنيّت نمى‏كنند."
به خليفه بگو السلام عليك و رحمة اللَّه وبركاته.
آنگاه دو باره قصد نماز و توجّه كرد. عرض كردم: آيا پس از سلام‏عذر يا پاسخى هست؟
فرمود: آرى. به او بگو:
)أَفَرَأَيْتَ الَّذِي تَوَلَّى‏ * وَأَعْطَى‏ قَلِيلاً وَأَكْدَى‏ * أَعِندَهُ عِلْمُ الْغَيْبِ فَهُوَ يَرَى‏* أَمْ لَمْ يُنَبَّأْ بِمَا فِي صُحُفِ مُوسَى‏ * وَإِبْرَاهِيمَ الَّذِي وَفَّى‏ * أَلاَّ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَأُخْرَى‏ * وَأَن لَّيْسَ لِلاِْنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى‏ * وَأَنَّ سَعْيَهُ سَوْفَ يُرَى‏(3)).
"پس آيا ديدى كسى را كه پشت كرد و اندكى انفاق كرد و آنگاه بكلّى‏امساك كرد، آيا علم غيب نزد اوست و او بيناست يابد آنچه در صحف موسى‏است آگاهى نيافته و هم در صحف ابراهيم وفادار كه هيچ كس بار گناه ديگرى‏را بر نمى‏كشد وبراى آدمى جز آنچه خود تلاش كرده، چيز ديگرى نيست."
وما اى خليفه به خدا سوگند از تو مى‏ترسيم و زنانى كه تو آنان را بهترمى شناسى به خاطر ترس ما آنها هم مى‏ترسند. پس از آزار ما دست بردارو گرنه نام تو را هر روز پنج بار به خداوند عرضه خواهيم كرد )يعنى درنمازهاى پنجگانه با اخلاص تمام تو را نفرين مى‏كنيم(.
و تو خود به واسطه پدرانت از رسول خداصلى الله عليه وآله براى ما حديث نقل‏كردى كه آن‏حضرت فرمود: چهار دعاست كه از خداوند پوشيده نمى‏مانددعاى پدر در حقّ فرزندش و دعاى برادر در حقّ برادرش، دعاى نهانى‏ودعاى خالصانه.
ربيع گويد: هنوز گفتگو تمام نشده بود كه خبر گزاران منصور در پى‏من آمدند و از وجود من اطلاع يافتند. من نيز بازگشتم و سخنان ابوعبداللَّه‏را براى منصور باز گفتم. منصور از شنيدن آن سخنان گريست وسپس‏گفت: به سوى او باز گرد و به او بگو كار ملاقات و نشستن با شما را به‏شما وا مى‏گذارم و امّا زنانى كه از آنان ياد كردى بر ايشان درود بادوخداوند وحشت آنان را به امن مبدّل سازد واندوه آنان را بزدايد.
ربيع گويد: من به نزد ابو عبداللَّه بازگشتم و او را از گفته منصور آگاه‏ساختم. پس او گفت: به او بگو صله رحم به جاى آوردى و خداوند تو رابهترين پاداش دهد. سپس چشمانش پر از اشك شد تا آنجا كه چند قطره‏نيز بر دامانش چكيد.
2 - از محمّد بن عبداللَّه اسكندرى يكى از نديمان و ياران خاصّ منصورروايت شده است كه گفت: روزى نزد منصور وارد شدم. او را ديدم كه‏اندوهگين نشسته بود و آه سرد مى‏كشيد. گفتم: اى اميرالمؤمنين به چه‏مى‏انديشى؟
پاسخ داد: اى محمّد بيش از يك صد تن از اولاد فاطمه كشته شدند درحالى كه سرور و پيشوايشان بر جاى مانده است!
پرسيدم: او كيست؟
گفت: جعفر بن محمّد الصادق.
گفتم: اى اميرالمؤمنين! او مردى است كه عبادت، پيكرش را فرسوده‏و لاغر ساخته و به جاى طلب حكومت و خلافت، خود را به خداوندمشغول داشته است!
منصور گفت: اى محمّد البته من مى‏دانم كه تو به او و پيشوايى‏اش‏اعتقاد دارى امّا بدان كه حكومت و پادشاهى، عقيم است و من امشب برخودم سوگند ياد كرده‏ام كه شب را سپرى نكنم مگر آنكه از كار او فراغت‏يافته باشم.
محمّد گفت: به خدا زمين با همه وسعتش بر من تنگ شد. آنگاه‏منصور، سيّافى )جلّاد( را طلبيد و به او گفت: چون ابو عبداللَّه الصادق رااحضار كردم وى را با گفتگو سر گرم مى‏سازم و چون كلاهم را از سربرداشتم تو گردن او را بزن.
منصور، امام صادق را در آن ساعت فرا خواند. من با آن‏حضرت درخانه )منصور( بر خورد كردم. او لبهايش را مى‏جنباند، امّا نفهميدم چه‏مى‏خواند. ناگهان ديدم قصر موج مى‏زند، انگار كه كشتى است در ميان‏امواج درياها، و ديدم كه ابو جعفر منصور با پا و سر برهنه و در حالى كه‏دندانهايش به هم مى‏خورد و زانوانش مى‏لرزيد در برابر جعفر بن محمّدقدم مى‏زد. او يك لحظه سرخ و لحظه‏اى ديگر زرد مى‏شد. بازوى‏ابوعبداللَّه را گرفته بر تخت حكومتش بنشاند وخود همچون بنده‏اى دربرابر آقايش، فراروى‏آن‏حضرت‏نشست وگفت:
اى پسر رسول خداصلى الله عليه وآله چرا در اين ساعت بدين جاى آمدى؟
امام فرمود: من براى اطاعت از خدا و پيامبرش و اميرالمؤمنين كه‏سرافرازى‏اش مستدام باد، به نزد تو آمدم.
منصور گفت: من تو را فرانخوانده بودم و فرستاده اشتباه كرده است.
آنگاه گفت: هر حاجتى دارى بگو؟
آن‏حضرت پاسخ داد: من از تو مى‏خواهم كه مرا بى جهت فرانخوانى.
منصور گفت: هر چه خواهى تو را باد.
آنگاه آن‏حضرت به‏سرعت بازگشت وخداى را بسيار سپاسگزارى كرد.
منصور لحاف و پوستين خواست و خوابيد و تا نيمه شب از خواب‏بيدار نشد. چون بيدار شد من در آن هنگام بر بالين او بودم. منصور گفت:بيرون نرو تا قضاى نمازم را كه از من فوت شده به جاى آورم كه‏مى‏خواهم سخنى با تو بگويم. چون قضاى نمازش را به جاى آورد به من‏روى كرد و از حوادث ترسناكى كه به هنگام آمدن امام صادق‏عليه السلام برايش‏رخ داده‏بود، سخن گفت همين حوادث موجب شده بود كه منصور از كشتن‏امام صادق دست باز دارد وآن‏حضرت را مورد تعظيم و احسان قرار دهد.
محمّد مى‏گويد: به منصور گفتم: اى اميرالمؤمنين اين امرى شگفت‏نيست، زيرا ابو عبداللَّه وارث علم پيامبرصلى الله عليه وآله است. جدّ او اميرالمؤمنين‏على‏عليه السلام است و اسما و ديگر دعاهايى پيش اوست كه اگر بر شب‏بخواندشان درخشان خواهد شد و اگر بر روز بخواندشان ديگر تيره‏وتاريك نخواهد شد و اگر بر امواج درياها بخواندشان، بر جاى خودبى‏حركت خواهند ايستاد.
بدين سان منصور هراز چند گاه امام را به نزد خود فرا مى‏خواند تاآنكه بالاخره وى را با دادن زهر به شهادت رساند.
مواضع تابان و نورانى امام صادق‏عليه السلام تنها در برابر منصور نبود. بلكه‏آن‏حضرت مشابه همين مواضع را با واليان منصور نيز داشت كه از ميان‏آنها به دو نمونه زير اشاره مى‏كنيم:
1 - يك بار امام صادق‏عليه السلام نزد زياد بن عبداللَّه بود. زياد گفت: اى‏فرزندان فاطمه فضيلت شما بر مردمان چيست؟ تمام فاطميون كه درمجلس حضور داشتند از بيم جان خود لب از پاسخ فرو بستند.
آنگاه امام فرمود: "همانا از فضل ما بر مردم اين است كه ما دوست‏نداريم از خاندان ديگر جز خاندان خودمان باشيم در حاليكه كسى ازمردم نيست كه دوست نداشته باشد از ما باشد"!
2 - داوود بن على، والى مدينه بود. او به فرمانده نيروهايش دستورداد "معلى بن خنيس" يكى از سران برجسته شيعه و از ياران سخنور امام‏صادق‏عليه السلام را اعدام كند. فرمانده نيز فرمان والى را به اجرا گذاشت چون"معلى" به شهادت رسيد، امام در حالى كه نسبت به حكم صادر شده ازسوى والى بسيار خمشگين بود، رو به او كرد و فرمود: دوست مرا كشتى‏وچيزى را كه از آنِ من بود گرفتى!! آيا نمى‏دانى كه مرد ممكن است درسوگ و عزاى فرزند خود آرام بنشيند، امّا در مقابل جنگ آرام نخواهدبود.
والى عذر آورد كه او قاتل مستقيم "معلى" نبوده است.
آنگاه آن‏حضرت نزد فرمانده نيرو رفت. او به جُرم خود اعتراف كرد.دستور داد گردنش را بزنند. والى نيز او را به خاطر جُرمى كه مرتكب شده‏بود، گردن زد.
---------------------------------------------
1) سوره حديد، آيه 16.
2) سوره اعراف، آيه 99 - 97.
3) سوره نجم، آيه 40 - 33.
---------------------------------------
نويسنده: آيت الله حاج سيد محمد تقى مدرسى
مترجم: محمد صادق شريعت

نوشتن دیدگاه