حسين على پور
يكى از موضوعات بسيار مهمى كه از دوران زندگى پيامبر گرامى اسلام تاكنون در جامعه اسلامى مورد بحث و گفتگو بوده است، موضوع غيبت حضرت مهدى(عليه السلام)ـ آخرين وصىّ و جانشين آن حضرت ـ مى باشد.
از آن جايى كه اين موضوع از نظر پيامبر اكرم و ائمه معصومين(عليهم السلام) داراى اهميت فراوانى است، روايات و آثار زيادى از ايشان در اين باره رسيده كه از حيث كثرت در حدّ تواتر و بلكه مافوق آن است; به طورى كه از صدر اسلام تاكنون صدها اثر علمى، تاريخى و حديثى توسط علما و دانشمندان اسلام، اعمّ از شيعه و سنّى، درباره غيبت و مسئله مهدويت در اسلام به رشته تحرير در آمده است.
البته علما و دانشمندان اسلام، هر يك، از زاويه اى خاصّ، اين موضوع را تجزيه و تحليل كرده و گوشه اى از آن را بيان نموده اند. در اين راستا ما نيز در صدد آنيم كه اين موضوع مهمّ را با عنايت خداوند متعال و با لطف حضرت مهدى(عليه السلام) به قدر امكان مورد بحث و بررسى قرار دهيم و اكنون بحث را با ارزيابى علل و اسباب غيبت آن حضرت آغاز مى كنيم.
بدون شكّ هيچ پديده اى در جهان طبيعت، بدون علّت و سبب محقق نمى شود. زيرا بنياد نظام عالم بر اساس اسباب و مسبّبات نهاده شده است و براى پيدايش هر چيز، بايد علّت و سبب، مخصوص آن را جستجو كرد و از هر علّت و سبب، مسبّب و معلول خاصّ آن را انتظار داشت.
به عبارت ديگر، به طور كلى پديده ها و موجوداتى كه در عالم محقق مى شود دو نوع است:
1 ـ پديده هاى مادى
2 ـ پديده هاى معنوى
بديهى است كه هر كدام از اين دو پديده، داراى علل و اسباب خاصّ خودش مى باشد كه در پيدايش آن پديده، نقش دارد. قضا و قدر الهى، وجود هر موجودى را از مجراى علّت و سبب خاصّ خودش به وجود آورده و براى پيدايش هر امرى از امور عالم، علّت و سبب خاصّى قرار داده است.
به عنوان مثال، خداوند متعال براى خلقت و پيدايش انسان، اسباب و علل مادّى و براى هدايت و ارشاد مردم، علل و اسباب معنوى قرار داده است. سنّت خدا بر اين است كه اگر بخواهد انسانى را خلق كند، او را از مجراى طبيعى، يعنى به وسيله پدر و مادر كه داراى وجود مادى هستند، به وجود مى آورد و اگر بخواهد انسانى را هدايت و ارشاد نمايد، به وسيله پيامبران و نزول وحى بر آنان و نيز با الهامات معنوى، هدايت و ارشاد مى نمايد.
خداوند متعال در راستاى اهداف خلقت، موجودات را به دو نوع، هدايت و ارشاد مى كند:
1 ـ هدايت تكوينى
منظور از هدايت تكوينى آن است كه خداوند هر موجودى را كه مى آفريند، او را به سوى اهدافى كه براى آن آفريده است، هدايت مى كند; چنانكه حضرت موسى(عليه السلام) در جواب سؤال فرعون كه پرسيد: پروردگار شما كيست؟ فرمود:
(رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى كُلَّ شَىْء خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى)(1)
«پروردگار ما، كسى است كه همه موجودات عالم را از نعمت وجود، برخوردار ساخت و سپس به راه سعادت و كمال هدايت كرد».
بنابر اين، هدايت تكوينى خداوند، هدايتى است كه نسبت به همه موجودات عالم جريان دارد.
2 ـ هدايت تشريعى
هدايت تشريعى عبارت از آن است كه خداوند براى موجوداتى كه از نعمت عقل و شعور برخوردارند ـ مانند انسان ـ برنامه و قانون قرار داده و آنان را موظّف به اجرا و عمل به آن نموده است; لكن بايد دانست كه خداوند، هدايت تشريعى خود را به واسطه نزول وحى و فرستادن پيامبران به مردم ابلاغ مى كند و پيامبران را از ميان مردم انتخاب مى فرمايد; چنانكه آيات بسيارى در قرآن كريم(2) شاهد و گواه اين مطلب است. به عنوان نمونه، يك آيه را با توجه به شأن نزول آن، كه مناسبت بيشترى با بحث دارد، ذكر مى كنيم:
(وَجَعَلْنا مِنْهُمْ أئمَّةً يَهْدُونَ بِأمْرِنَا لَـمَّا صَبَرُوا وَكَانُوا بِآياتِنَا يُوقِنُونَ)(3)
«و از آنان امامان و پيشوايانى قرار داديم كه مردم را به امر ما هدايت كنند. زيرا كه آنان در راه هدايت به حق، صبر و شكيبايى كردند و به آيات ما يقين داشتند».
گر چه ظاهر اين آيه مربوط به امم گذشته و سفراى بنى اسرائيل است، ولى امام باقر(عليه السلام) در تفسير و بيان اين آيه كريمه مى فرمايند:
«اين آيه به خصوص درباره امامان از فرزندان حضرت فاطمه(عليها السلام)نازل شده است»(4).
از مضمون اين آيه و ساير آياتى كه در مورد هدايت تشريعى آمده است و از فرمايشات معصومين(عليهم السلام) كه در تفسير آن آيات رسيده است، استفاده مى شود كه پيامبران و پيشوايان الهى بايد در ميان جوامع بشرى باشند و به هدايت و ارشاد مردم بپردازند و با ابلاغ اوامر و نواهى خدا به مردم، راه رسيدن به سعادت و كمال را به ايشان ارائه دهند. بديهى است كه اين امر مهم انجام نمى پذيرد مگر آن كه رهبران الهى و پيشوايان دينى در ميان مردم باشند.
بنابر اين، اصل اوّلى اين است كه پيامبران خدا و همچنين خلفا و اوصياى آنان درميان مردم و با مردم باشند تا مردم بر اثر معاشرت با آنان، راه و رسم بندگى خدا را از نظر علم و عمل بياموزند. لذا خداوند متعال خطاب به مؤمنين مى فرمايد:
(لَقَدْ كَانَ لَكُمْ في رَسُولِ اللّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ)(5)
«به تحقيق كه زندگانى رسول خدا براى شما سرمشق خوبى است».
با توجّه به آنچه گفته شد، اين سؤال مطرح مى شود كه اگر اصل اوّلى و قانون كلّى اين است كه پيامبران و رهبران معصوم(عليهم السلام) در ميان مردم باشند، پس موضوع غيبت و عدم حضور بعضى از حجج خدا در ميان مردم ـ خواه در اديان گذشته و خواه در زمان اسلام ـ چگونه تفسير و توجيه مى شود؟ و آيا غيبت اولياى خدا با اهداف آنان و هدايت تشريعى، منافات ندارد؟
در پاسخ بايد گفت: خداوند متعال، پيامبران و فرستادگان خويش را براى هدايت و ارشاد مردم فرستاد تا آنها را به سوى كمال و سعادت ابدى رهنمون شوند. بديهى است كه پيامبران و رهبران الهى اين وظيفه مهم را به نحو احسن انجام مى داده اند; امّا از آنجايى كه سنّت خدا بر اين است كه سرنوشت هر قوم و ملتى را به دست خود آنها تغيير دهد(6)، به همين جهت، اين خود انسان ها هستند كه باعث تغيير سرنوشت خود مى گردند. اگر آنها از انبيا و اوصيا(عليهم السلام)پيروى و راه راست و مستقيم آنان را دنبال كنند و سرنوشت دنيا و آخرت خود را در اين آزمايش بزرگ الهى بر اساس اجراى اوامر و نواهى خدا در راستاى نيل به سعادت و كمال مطلوب دگرگون سازند، در زمره دوستان و اولياى خدا قرار مى گيرند. اين امر ممكن نيست مگر با تبعيّت و پيروى كامل و بى چون و چرا از فرستادگان خدا چنانكه قرآن كريم اين حقيقت مهم را بيان مى فرمايد:
(قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللّهُ وَيَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ)(7)
«اى پيامبر! بگو كه اگر خدا را دوست مى داريد، از من پيروى كنيد، تا خدا (نيز) شما را دوست بدارد و گناهانتان را ببخشد».
اين جا است كه بايد گفت علّت و سبب اصلى غيبت پيامبران خدا مانند حضرت ادريس، يوسف، موسى و عيسى(عليهم السلام) در يك چيز خلاصه مى شود و آن عدم تبعيّت كافى و كامل مردم از آنان است كه زمينه را براى جنايات زمامداران جائر زمانشان فراهم ساخت و غيبت پيامبران و رهبران الهى را موجب گشت(8).
قطعاً اگر امت اسلام نيز در تمام زمينه ها به نحو احسن از پيامبر گرامى اسلام تبعيّت مى كردند و سفارش هاى پى در پى آن حضرت را در مورد تبعيّت از قرآن و عترت به كار مى بستند، كار به جايى نمى رسيد كه اولياى خدا و پيشوايان معصوم و اهل بيت پيامبر(عليهم السلام) يكى پس از ديگرى به دست ناپاكان امت كشته يا مسموم شوند و سرانجام خداوند متعال نيز به جهت ناسپاسى امت اسلام، از حضور آخرين حجّت و ولىّ خويش در ميان مسلمانان كراهت داشته باشد و او را از انظار عموم مستور بدارد; چنانكه از امام باقر(عليه السلام) نقل شده است كه فرمود:
«إنّ اللّه إذا كره لنا جوار قوم نزعنا من بين أظهرهم»(9)
«هنگامى كه خداوند، همجوارى با مردمى را براى ما كرات داشته باشد و نخواهد، ما را از ميان آنان بيرون ببرد».
بايد حقيقت را براى همه پويندگان راه حقّ و زمينه سازان حكومت جهانى اسلام به رهبرى حضرت مهدى(عليه السلام) بيان داشت وآن اينكه، اگر سقيفه شوم بر سر مسلمانان سايه نمى افكند، هرگز، نه پهلوى حضرت فاطمه(عليها السلام)، دخت گرامى پيامبر شكسته مى شد ونه حضرت على(عليه السلام)، امام و رهبر معصوم مسلمانان، بيست و پنج سال در خانه مى نشست و نه بلاد مسلمانان و سرزمين هاى اسلامى جولانگاه افرادى مانند معاويه و عمرو بن عاص مى گرديد و نه ماجراى فجيع و درد آور كربلا رخ مى داد و . . . و نه غيبتى اين چنين طولانى و حزن آور به وجود مى آمد.
آرى! غيبت حضرت مهدى(عليه السلام) نيز بر اثر علل و عوامل مختلفى كه در طول تاريخ دويست و شصت ساله دست به دست هم داده بودند، سرانجام در سال (260) هجرى، بعد از شهادت امام حسن عسكرى(عليه السلام)واقع شد و جهان اسلام و بشريّت را در كام محروميّت و دورى از ديدار آخرين ذخيره خدا فرو برد و بدين سبب خسارتى بزرگ متوجّه دنياى اسلام و جهان بشريّت گرديد.
اينك ما به قدر امكان، علل و اسبابى را كه موجب غيبت آن حضرت شده است مورد بررسى و تحقيق قرار مى دهيم. به اميد آن كه روزى فرا رسد كه زمينه و شرايط لازم براى ظهور آخرين حجت خدا فراهم گردد و دوران ظلمت بار غيبت به سر آيد و پرچم اسلام با دستان توانمند حضرت مهدى(عليه السلام) در سراسر گيتى به اهتزاز در آيد و آيه كريمه «وَأَشْرَقَتِ الأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها»(10) محقّق گردد.
مفضل از امام صادق(عليه السلام) نقل مى كند كه آن حضرت در مورد آيه «وَأَشْرَقَتِ اْلأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها» فرمودند:
«منظور از «ربّ الارض»، امامى است كه از طرف خدا براى هدايت مردم در زمين معيّن شده است».
عرض كردم: «زمانى كه آن حضرت خروج كند، چه خواهد شد؟».
حضرت فرمود:
«در آن هنگام مردم به واسطه نور وجود امام، از نور خورشيد و ماه بى نياز مى گردند»(11).
در اين جا از همه علاقه مندان به اسلام و قرآن ـ خاصه شيعيان و ارادتمندان به اهل بيت(عليهم السلام) ـ مى خواهيم كه در اين فرمايش عميق و پر معناى امام صادق(عليه السلام) با دقّت بينديشند و ببينند كه چه خسارت بزرگى به واسطه غيبت حضرت ولى عصر(عليه السلام) متوجه دنياى اسلام و بشريّت شده است. از اين بايد به حكم وظيفه شرعى خودمان، علل و عوامل غيبت را بررسى كرده و تا جايى كه امكان دارد در رفع و از بين بردن آن بكوشيم و از خداوند بخواهيم كه زمينه و مقدّمات ظهور آن حضرت را فراهم فرمايد.
اللّهمّ عجّل لوليّك الفرج بحقّ محمّد و آل محمّد
---------------------------------------
(1) سوره طه، آيه 50.
(2) سوره بقره آيات 129 ـ 151 و سوره جمعه آيه 2.
(3) سوره سجده، آيه 24.
(4) تفسير برهان، ج 3، ص 289.
(5) سوره احزاب، آيه 21.
(6) اشاره به آيه شريفه (إنّ اللّه لا يغيّر ما بقوم حتّى يغيّروا ما بأنفسهم) سوره رعد، آيه 11.
(7) سوره آل عمران، آيه 31.
(8) براى اطلاع بيشتر در اين زمينه به قرآن و تفاسير مراجعه شود.
(9) بحارالانوار، ج 52، ص 90.
(10) «و زمين به نور پروردگارش روشن گردد». سوره زمر، آيه 69.
(11) قال: ربّ الأرض يعني: إمام الأرض. قلت: فإذا خرج يكون ماذا؟ قال: إذاً يستغنى الناس عن ضوء الشمس و نور القمر و يجتزون بنور الإمام تفسير برهان، ج 4، ص 87.
-----------------------------------------------
www.m-mahdi.com
