2   « إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ الَّذِينَ إِذا ذُكِرَ اللّه‏ُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زادَتْهُمْ إِيماناً وَعَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ»
3   « الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ»
4   « أُولئِكَ هُمُ الْمُؤمِنُونَ حَقّاً لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ»
ترجمه :
2. جز اين نيست كه مؤنين كسانى هستند كه زمانى كه به ياد خدا افتادند دل‏هاى آن‏ها از خوف مى‏لرزد و موقعى كه آيات شريفه بر آن‏ها تلاوت شد درجات ايمان آن‏ها بالا مى‏رود و ازدياد پيدا مى‏كند و در كليه امور توكل به خدا مى‏كنند.
3. كسانى هستند كه نماز را برپا مى‏دارند و از آنچه ما به آن‏ها داده‏ايم بذل و انفاق مى‏كنند.
4. اين‏ها ايمان حقيقى دارند و سزاوار ايمان هستند، از براى آن‏ها درجاتى است نزد پروردگارشان و آمرزش و روزى بسيار محترم و گوارا.
تفسير :
[ اشكال و جواب : ]
«إِنَّمَا الْمُؤمِنُونَ»، كلمه «إنَّمَا» از ادات حصر است كه مؤن منحصر است به كسانى كه داراى اين صفات باشند، و از اين جمله توليد اشكالى مى‏شود كه كسانى كه جامع اين صفات نباشند كُلاًّ أم [ = يا ] بعضاً مؤن نيستند و حال آنكه اين صفات تحقق پيدا نمى‏كند مگر در آحادى من الناس كه معصوم باشد، يا تالى تلو معصوم ، مثل سلمان[1] و اباذر[2] و خواص اصحاب ائمّه و بعضى اوتاد از علما، و مسلّماً مؤن منحصر به اين‏ها نيست.
و لكن جواب اشكال را به دو نحو مى‏توان داد : يكى آنكه مراد اين باشد كه مؤن سزاوار است داراى اين صفات باشد نه اينكه اگر فاقد باشد مؤن نيست ، ديگر آنكه هر كه داراى اين صفات باشد مؤن است نه اينكه هر كه مؤن است داراى اين صفات است؛ مثل كلّ انسان حيوان و لا عكس[3]! مثل معروف است: هر گردويى گرد است نه هر گردى گردوست. «الَّذِينَ إِذا ذُكِرَ اللّه‏ُ».
اشكال:
در قرآن مى‏فرمايد: «الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللّه‏ِ أَلا بِذِكْرِ اللّه‏ِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»[4]، و در اين آيه مى‏فرمايد: «وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ» و اين تناقض و تضاد است.
جواب:
[ در بيان ذكر ]
مورد آيتين مختلف است : در آيه رعد ، ذكرِ وعده‏هاى الهى و نعم اخروى و مثوبات اعمال صالحه و نحوه اين‏هاست، و در اين آيه ذكرِ عقوباتِ اعمالِ سيئه و نقمت و غضب و وعيدهاى الهيه است كه مؤن بايد بين خوف و رجا باشد ، نه مغرور و نه مأيوس. و معناى «وجل» تپش قلب است كه از صفت خوف پيدا مى‏شود و از آثار اوست. اگر خوف شدّت پيدا كند، حتى بسا منجربه ضعف و سستى اعضا و غشوه [= بيهوشى] مى‏شود، چنانچه در حالات اوليا بسيار تحقق پيدا كرده.
«وَإِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ»، در اخبار دارد هر آيه از آيات القرآن را بايد در موقع تلاوتش حق آن را ادا كرد مثلاً به آيات جنّت و مثوبات رسيد از خداوند طلب كند، به آيات عذاب رسيد استعاذه كند، به آيات توحيد و ساير امور اعتقاديه رسيد اقرار كند، به آيات اعمال صالحه و عبادات رسيد طلب توفيق كند، به آيات قصص انبياى سلف و قوم آن‏ها رسيد عبرت بگيرد، به آثار قدرت الهيه رسيد تفكر كند و تدبر نمايد، به مناهى الهيه رسيد عزم بر ترك كند و هكذا[5] .
[ در بيان مراتب ايمان ]
«زادَتْهُمْ إِيماناً»، مراتب «ايمان» بسيار است مستقرّ و مستودع، علم اليقين، عين اليقين، حق اليقين كجا مى‏توان مقايسه كرد ايمان اميرالمؤنين عليه‏السلامرا با ايمان اضعف عباد كه پيغمبر صلى‏الله‏عليه‏و‏آلهبفرمايد اگر ايمان پسر عمم على را در يك كفه ميزان گذارند و ايمان جنّ و انس را در كفه ديگر بر تمام آن‏ها زيادتى مى‏كند[6] و خود آن حضرت بفرمايد:  «لو كشف الغطاء ما ازددت يقيناً»[7].
البته هر چه انسان عقائدش محكم‏تر شود و اخلاقش نيكوتر و اعمال صالحه‏اش بيشتر گردد ايمانش زيادتى پيدا مى‏كند.
«وَعَلى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ» ، تا انسان توحيد افعالى او كامل نشود به اينكه قلباً بر او روشن شود كه (لا مؤر في الوجود إلاّ اللّه‏)[8] و تمام اسباب را مقهور اراده حق بداند مقام توكل بر او حاصل نمى‏شود به مجرد گفتن توكلت على اللّه‏
توكل نيست.
«الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاةَ» ، كه صفت بارزه اهل ايمان است، زيرا عمود دين و قربان كلّ تقى[9]، و أوّل ما يحاسب به العبد يوم القيامة، و إن قُبِلت قُبل ما سواها و إن ردّت ردّ ما سواها[10]، و عنوان صحيفة المؤن[11] است.
«وَمِمّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ » ، شامل جميع انفاقات واجبه، مثل انفاق در حفظ دين، نفقه عيالات واجب النفقه و ارحام اولاد و والدين با فقر آن‏ها و زكوات و اخماس و حج و نذورات و دستگيرى مضطرين و حفظ نفوس محترمه و غير اين‏ها.
و مستحبه، مثل صله ارحام، اعانت فقرا، دستگيرى بيچارگان، قضاى حوايج محتاجين، تشرف به بقاع محترمه، ضيافت مؤنين و غير اين‏ها.
«أُولئِكَ هُمُ الْمُؤمِنُونَ حَقّاً» «حقّ» در اينجا به معنى سزاوار است؛ يعنى سزاوار است كه مؤنين چنين باشند و حقيقت ايمان اين است كه اين آثار از او ظاهر شود. اگر چنين باشند «لَهُمْ دَرَجاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ» «درجات» مراتب قرب است، هر كس به هر مرتبه نايل شد درجه او زياد مى‏شود، چنانچه در دستگاه دولتى هر كس خدمتش بهتر و بيشتر و عالى‏تر باشد درجه بالاترى پيدا مى‏كند حقوقش بيشتر مى‏شود احترامش زيادتر مى‏گردد.
و مى‏توان گفت كه اهل ايمان ولو اينكه تماماً اهل نجات و سعادتمند مى‏شوند لكن درجات مختلفه دارند از انبيا و اوليا و صدّيقين و شهدا و مَنْ دُونَهُم [= غير ايشان] و در دستگاه الهى درجه بالاتر از درجه آل عصمت عليهم‏السلام
نيست ، ثم الأمثل فالأمثل[12].
«وَمَغْفِرَةٌ» «غفران» به معنى ستر است و خداوند ستّار العيوب است حتى از نظر ملائكه، و نامه‏هاى اعمال و اعضاء حتى از خود انسان، بلكه «يُبَدِّلُ اللّه‏ُ سَيِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ»[13].
«وَرِزْقٌ كَرِيمٌ»؛ از روى احترام و تفضل و عنايت و لطف بدون منّت در بهشت روزى مى‏دهد، چنانچه مى‏فرمايد: «فَلَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ»[14].
-----------------------------------------------------
[1] .  براى اطلاع از مختصرى از زندگى نامه وى ر . ك : همين تفسير ، ج1 ، ص108 .
[2] .  براى اطلاع از مختصرى از زندگى نامه وى ر . ك : همين تفسير ، ج1 ، ص314 .
[3] .  هر انسانى حيوان است ولى هر حيوانى انسان نيست ، چون اسب ، شتر و . . . حيوان هستند ولى انسان نيستند .
[4] .  كسانى كه ايمان آوردند و قلوب آن‏ها مطمئن شده به ذكر خدا آگاه باشيد كه به ذكر خدا دل‏ها مطمئن مى‏شود. سوره رعد: آيه 28 .
[5] .  تفسير عياشى: ج1، ص76، ح84؛ مجمع البيان: ج1، ص375، و تفسير البرهان: ج1، ص317، ح3.
[6] .  امالى طوسى : ص238 و مائة منقبة: ص79، منقبة 47.
[7] .  اگر پرده‏ها كنار رود، بر يقين من افزوده نگردد. مناقب آل ابى طالب: ج2، ص47 ؛ شرح احقاق الحق: ج5، ص48 و شرح الاسماء الحسنى : ج1 ، ص190 .
[8] .  هيچ تأثيرگذارى در عالم وجود جز خدا نيست .
[9] .  نماز باعث تقرب هر فرد با تقواست. كافى : ج3 ، ص265 ، ح6 و وسائل الشيعة : ج4 .
[10] .  و [ نماز ] اولين چيزى كه روز قيامت مورد محاسبه قرار مى‏گيرد اگر قبول شد اعمال ديگر نيز قبول مى‏شود و اگر رد شد اعمال ديگر نيز رد مى‏شود. ر . ك : المحاسن : ج1 ، ص81 پاورقى 2 ؛ كافى : ج3 ، ص268 ، ح4 ؛ من لا يحضره الفقيه : ج1 ، ص208 ؛ عدة الداعى : ص142 پاورقى 1 ؛ لسان الميزان : ج2 ، ص112 ؛ تذكرة الحفاظ : ج4 ، ص1387 ؛ الرسائل الفقهية : ص67 و نهج السعادة : ج4 ، ص120 .
[11] .  عنوان نامه عمل مؤمن است. ر . ك : عوالى اللآلى : ج3 ، ص65 ، ح5 و بحار الأنوار : ج79 ، ص227 ، ح53 .
[12] .  سپس هر كه شريف‏تر و بهتر است پس بهتر است و درجه بالاترى دارد .
[13] .  خداوند تبديل مى‏نمايد معاصى آن‏ها را به حسنات و عبادات. سوره فرقان: آيه 70 .
[14] .  پس از براى آن‏ها اجرى است بدون منت. سوره تين: آيه 6 .

نوشتن دیدگاه