89 « لاَ يُؤَاخِذُكُمُ اللّهُ بِاللَّغْوِ فِى أَيْمانِكُمْ وَ لكِنْ يُؤَاخِذُكُمُ بِما عَقَّدْتُمُ الْأَيْمانَ فَكَفّارَتُهُ إِطْعامُ عَشَرَةِ مَساكِينَ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُرَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيّامٍ ذلِكَ كَفّارَةُ أَيْمانِكُمْ إِذا حَلَفْتُمْ وَ احْفَظُوا أَيْمانَكُمْكَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»
ترجمه :
89. مؤاخذه نمى كند خدا شما را به قسم هاى بيهوده كه بدون قصد باشد و لكن قسم هايى كه از روى قصد بسته شده مورد مؤاخذه است كه نبايد تخلف كرد كه كفاره دارد، پس كفاره او اطعام ده فقير از آنچه اطعام مى كنيد خانواده خود را به مقدار حد وسط، يا ده مسكين را لباس دهيد، يا يك بنده آزاد كنيد و اگر متمكن از اينها نيستيد سه روز روزه بگيريد؛ اين است كفاره قسم هاى شما اگر قسم ياد كرديد، بايد حفظ قسم كنيد. اين نحو خدا آيات خود را براى شما بيان مى فرمايد، باشد كه شكرگزار باشيد.
و قريب به همين آيه در سوره بقره گذشت كه فرمود:«لا يُؤاخِذُكُمُ اللّهُ بِاللَّغْوِ فِى أَيْمانِكُمْ وَ لكِنْ يُؤاخِذُكُمْ بِما كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ»[1] .
[ در بيان انواع قسم ]
و توضيح كلام اينكه قَسَم اقسامى دارد:
1 . قَسَم در مورد اِخبار ، كه خبر از چيزى مى دهد و مؤید مى كند او را به قسم ، مثل«فَوَ رَبِّ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ لَحَقٌّ»[2]، و اين نوع قسم اگر صادق باشد در اِخبار حرام نيست ، لكن مذموم است. و از اين باب است قسم در باب مرافعات كه اگر مدعى شاهد و بيّنه ندارد و حاكم حكم به قسم داد و منكر قسم ياد كرد دعوى ساقط مى شود، چنانچه فرمود: «البيّنة على المدَّعي ، و اليمين على من أنكر»[3].
و اگر بر خلاف واقع باشد حرام است و از معاصى كبيره است و آن را «يمين غموس» مى گويند ؛ قسم دروغ. و غمس به معنى فرو رفتن و اين قسم صاحبش را فرود مى برد در عذاب.
2 . قسمى است كه از روى قصد و اختيار در مقام انشاء بر ايجاد فعلى يا ترك آن مىخورد به شرايطى كه در فقه ذكر شده به صيغ [= عبارات] مخصوصه بر امر مباحى و اين قسم است كه متعلق او واجب مى شود و در حنث [= شكستن] و مخالفت آن كفاره تعلق مى گيرد كه بيانش ان شاء اللّه تعالى خواهد آمد.
3 . قسم لغو است كه بدون قصد يا قصد غير مشروع ياد شود و اين هم اقسامى دارد : يكى در مقام اكراه ، كسى را مُكْرَهْ كنند بر امرى و وادار كنند بر قسم كه اين بدون قصد و اختيار است ، يا آنكه در حال شدت غضب بر امرى قسم ياد كند ، يا آنكه لقلقه لسانش باشد كه در خبر تعبير فرموده به «لا واللّه بلى واللّه»[4] ، و اين نوع قسم است كه مى فرمايد:«لا يُؤاخِذُكُمُ اللّهُ بِاللَّغْوِ فِى أَيْمانِكُمْ» نه متعلقش واجب مى شود و نه كفاره دارد و نه مؤاخذه مى شود. و از همين قسم است اگر قسم ياد كند بر ترك واجبى مثل نماز، يا ترك مستحبى مثل صدقه ، يا بر فعل حرامى مثل شرب خمر و همين است قسم هاى بعض صحابه بر تحريم طيبات كه در آيه قبل ذكر شد و به اصطلاح «اَيمان لغو»[5] منعقد نمى شود و تكليف نمى آورد.
«وَ لكِنْ يُؤاخِذُكُمْ بِما عَقَّدْتُمُ الْأَيْمانَ» كه « يمين » منعقد مىشود و مكرر گفته ايم كه بناى اين تفسير فقط بر سياهى قرآن است كه «عَقَّدْتُمُ» بالتشديد است و اما قرائت به تخفيف يا تلفظ «عاقَدْتُم» اعتبار ندارد و احتياج به توجيهات بارِدَه[6] از روى سليقه و اجتهاد و تمسك به اشعار عربيه نداريم. و شرط « انعقاد يمين »، يكى بايد به الفاظ جلاله باشد : باللّه، تاللّه، و اللّه ، يكى بايد متعلق يمين امر مباح باشد ، يكى از روى قصد و اختيار باشد.
[ كفاره شكستن قسم و حرمت يمين غموس ]
«فَكَفّارَتُهُ» « كفاره » ملازم با معصيت است و معصيت در مخالفت قسم است كه « حنث يمين » مى گويند و مخالفت قسم حرام است جايز نيست و نمى تواند بگويد من مخالفت مى كنم و كفاره مى دهم ، كفاره در صورتى كه معصيت كرد و مخالفت نمود تعلق مى گيرد و كفاره قسم دو نحوه است : تخييرى و ترتيبى.
اما تخييرى مخيّر است بين سه امر : «إِطْعامُ عَشَرَةِ مَساكِينَ»« اطعام » دو نحوه است : يا يك مد از حنطه و بعضى احتياط كردند دو مد و مد ربع صاع است كه مطابق با سه كيلو يا نصف من شاهى تقريباً ، يا يك من تبريزى است،يا اشباع مسكين به نان و خورش«من أوسط ما تُطعمون أهليكم» نان و گوشت ،لازم نيست چلو مرغ باشد و نان و نمك هم كافى نيست .
«أَوْ كِسْوَتُهُمْ» ، دو لباس معروف و مشهور : يك پيراهن (= قميص) و يك زير جامه (= اِزار) و بعضى به يك لباس هم گفته اند و اين بعيد است ، زيرا «كسوه» ، پوشانيدن است و به قميص تنها يا ازار تنها پوشيده نمى شود. «أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ» ، اطلاق «رقبه» شامل مى شود مؤمنه و كافره ، رجل و مرأه، كبير و صغير ، و لكن در اين عصر ميسور نيست، مخير بين دو [چيز:] اطعام و كسوه است.
و اما ترتيبى ، بعد از اينكه متمكن از اطعام و كسوه و تحرير رقبه نشد كه مفاد «فَمَنْ لَمْ يَجِدْ» است بايد سه روز روزه بگيرد : «فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيّامٍ» و احوط اين است كه متوالياً بگيرد«ذلِكَ كَفّارَةُ أَيْمانِكُمْ» اگر مخالفت قسم كردند و حنث يمين شد : «إِذا حَلَفْتُمْ» ؛ موقعى كه قسم منعقد شد. «وَ احْفَظُوا أَيْمانَكُمْ» ؛ اگر مى خواهيد معصيت نكنيد و گرفتار كفاره نشويد ، اولاً ، قسم ياد نكنيد و در صورت وقوع قسم ايستادگى داشته باشيد و حفظ قسمكنيد و بر طبق آن عمل كنيد.
«كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللّهُ لَكُمْ آياتِهِ» از تحليل طيبات و منع از تحريم آنها و قَسم برطبق آنها را لغو شمرده و بر مخالفتش مؤخذه نفرموده و كفاره جعل نكرده. «لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» ، سزاوار است بنده در هر حال « شكرگزار » نعم الهيه باشد ، چه تشريعى يا نعم تكوينى دنيوى و اخروى. تنبيهان [دو نكته] :
اول:
اگر قَسَم بر فعل واجبى ياد كرد ، مثل صلات ، وجوب آن مؤید مى شود و بر تركش هم عقوبت تارك الصلاة را دارد و هم كفاره تعلق مى گيرد و همچنين اگر بر ترك حرامى ، قسم ياد كرد در فعل آن، هم عقوبت مرتكب حرام را دارد و هم كفاره دارد.
دوم:
بعضى علما كفاره عهد را هم مثل كفاره قسم دانسته ، و بعضى مثل كفاره نذر كه تحرير رقبه باشد يا صيام شهرين متتابعين يا اطعام ستين مسكيناً.
********************************************************
[1] . خداوند شما را به واسطه سوگندهاى لغو و بدون قصد مؤاخذه نمى كند ، ولى به قسم هايى كه از روى قصد و توجه قلب ياد مى كند مؤاخذه مى نمايد و خداوند آمرزنده و بردبار است. سوره بقره: آيه 225.
[2] . پس قسم به پروردگار آسمان و زمين اين حق است. سوره ذاريات: آيه 23.
[3] . دليل و شاهد آوردن برعهده مدعى و قسم خوردن برعهده انكار كننده است. تفسير قمى : ج2 ، ص156 ؛ علل الشرايع : ص190 ، ح1 و وسائل الشيعة : ج27 ، ص293 ، ح3 .
[4] . كشف اللثام : ج2 ، ص222 .
[5] . سوگند بيهوده .
[6] . بارِد : خنك ؛ بى مزه ؛ توجيهات عوامانه . فرهنگ بزرگ سخن ، واژه «بارد» .
