85 « فَأَثابَهُمُ اللّهُ بِما قالُوا جَنّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ ذلِكَ جَزاءُ الْمُحْسِنِينَ»
ترجمه :
85. پس ثواب داد آنها را خداوند به ازاى آنچه گفتند بهشت هايى كه از زير آنها نهرهايى جارى است و اين است جزاى نيكوكاران.
[ ثواب هايى كه فرستادگان نجاشى به آنها رسيدند ]
«فَأَثابَهُمُ اللّهُ» « ثواب » جزاى نيك است كه به ازاى عمل عبادى داده مى شود و با احسان و انعام فرق دارد ، زيرا خداوند در دنيا به بندگان نعمِ غير متناهيه و احسان هاى متواليه متواتره دارد ؛ لكن آنها را ثواب نمى گويند ، ثواب در مقابل عمل است ، نظير عقاب و عذاب كه آن هم در مقابل عمل است و تعبير به جزا مى شود : « الناس مجزيون بأعمالهم إن خيراً فخير و إن شرّاً فشرّ »[1] .
«بِما قالُوا» مراد مجرد «قول» نيست چنانچه بعضى توهم كردند و گفتند اسلام مجرد اقرار به لسان است كه شامل منافق هم مى شود.
تنبيه:
در معنى اسلام و ايمان اقوال بسيارى است بالغ بر هفت قول : مجرد اقرار به لسان يا تصديق به جنان و قلب يا عمل به اركان ، يا مركب از دو : اقرار و تصديق، اقرار و عمل، تصديق و عمل، يا مركب از سه[2].
و تحقيق كلام اين است كه تصديق قلبى است و اقرار كاشف از اوست و عمل نگهبان اوست.
«جَنّاتٍ تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ» ، مكرر گفته ايم كه مراد از « تحت » ، يعنى پايين قصر و عمارت، و از اين عبارت و نظاير آن استفاده مى شود كه بهشت متعدد است كه هشت بهشت باشد و از تمام آنها بهرهمند خواهند شد.
«وَ ذلِكَ جَزاءُ الْمُحْسِنِينَ»؛ همين ثواب «جزاىِ» نيكوكاران است. و از اين جمله دو مطلب استفاده مى شود ، يكى آنكه اينها از «محسنين» هستند و ديگر آنكه جزاى محسنين اين است.
و مراد از محسن نه احسان به غير باشد ولو آن هم عمل بسيار خوبى است، و لكن به معناى اعم است ؛ يعنى كار خوب كردن، ايمان آوردن، عبادت و عمل صالح به جا آوردن ، چه اعمال قلبى از تحصيل عقايد حقه و علم به احكام الهيه و به معارف اسلاميه و به اخلاق حسنه كه اعمال نفسى است و اعمال صالحه كه اعمال جوارحى است كه يكى از مصاديق آن احسان به غير است. و تعبير به «جزاء» دليل بر استحقاق نيست، بلكه تماماً تفضل است، زيرا انسان هر كه باشد و هر چه باشد ، ولو انبيا و اوليا ، استحقاق مثوبت ندارند و هر چه بكنند باز مقصر هستند و حق عبادت او را به جا نياورده. پس آنچه به آنها داده شود تفضل است ، ولى چون خداوند وعده فرموده ، البته به آنها خواهد رسيد ؛ «إِنَّ اللّهَ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ»[3].
*****************************************************
[1] . كشف الخفاء : ج1 ، ص332 و تفسير التبيان : ج7 ، ص40 .
[2] . كافى : ج2 ، ص45 ، ح1 .
[3] . و محققاً خداوند خلف وعده نمى كند . سوره آل عمران: آيه 9.
