45 « وَ كَتَبْنا عَلَيْهِمْ فِيها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفّارَةٌ لَهُ وَ مَنْ لَمْ‏يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللّه‏ُ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ»
ترجمه :
45. و نوشتيم بر يهود در تورات كه محققاً نفس به ازاى نفس؛ يعنى قاتل را بكشند به ازاى مقتول و چشم به ازاى چشم كه اگر چشم كسى را بيرون آورد يا كور كرد چشم او را بيرون آورند يا كور كنند، و بينى به ازاى بينى، و گوش به ازاى گوش، و دندان به ازاى دندان. و بالجمله، هر عضوى را كه ناقص كرد همان عضو را ناقص كنند و اگر جراحت و زخمى زد به همان مقدار به او بزنند و قصاص كنند. پس اگر محقق عليه يا اولياى مقتول تصدق به او كردند و او را عفو كردند همين كفاره اوست كه ديگر نبايد قصاص كرد و كسى كه بر طبق اين حكم رفتار نكرد و بر خلاف آن حكم نمود، پس اين‏ها ظالم هستند.
[بحثى كلى در مورد بعضى از فروع قصاص]
مسئله قصاص بسيار طويل الذيل و بيش از هزار فرع در كتب فقهيه متعرض شدند با اينكه فروعات ديگرى هم متفرع مى ‏شود كه تعرضى از آن‏ها نشده ولى ما در اين تفسير به مقدار مختصرى رئوس بعض فروع را به اندازه گنجايش كتاب متعرض مى ‏شويم در ضمن امورى:
امر اول: اينكه حكم قصاص كه در تورات نوشته شده در شريعت مطهره اسلامى هم جارى است، لكن در اخبار شرايطى مقرر شده : يكى آنكه بايد جانى و مُجْنِىٌّ عليه كفو باشند : هر دو حر باشند يا عبد ، يا مسلم باشند يا كافر، مرد باشند يا زن . و اما اگر مختلف باشند اگر جانى عبد باشد يا كافر باشد يا زن باشد و مُجْنِىٌّ عليه حر يا مسلم يا مرد باشد قصاص مى ‏شود ، و اگر عكس باشد فقط ديه بايد بدهد.
[امر] دوم : پدر را براى پسر قصاص نمى ‏كنند ، ولى عكس آن را قصاص مى‏كنند.
[امر] سوم : جنايت بايد عمدى باشد اگر خطا يا شبه عمد باشد منحصر به ديه است .
[امر] چهارم : اگر در قصاصِ جراحات علم به خطر ذهاب نفس يا ظن يا احتمال آن برود بايد ديه داد ، قصاص نمى ‏شود.
[امر] پنجم : اگر زخمى زد اگر موضحه يا هاشمه يا منقله باشد قصاص مى ‏شود به مثل خود ، و اما اگر مأمومه يا جائفه باشد نمى‏ شود قصاص كرد . و مراد از موضحه اينكه زخم به استخوان برسد كه سفيدى استخوان ظاهر شود، و مراد از هاشمه آنكه استخوان را بشكند، و مراد از منقّله آنكه استخوان را از محل خود نقل كند جا به جا شود، و البته اگر كمتر از اين‏ها هم باشد قصاص مى‏ شود، و مراد از مأمومه اينكه زخم به سر وارد شود و به مغزِ سر ، كه ام الرأس مى‏ نامند برسد كه خطر تلف نفس دارد اگر قصاص كنند، و مراد از جائفه آنكه زخم در داخل بدن كه جوف بدن مى ‏گويند وارد شود كه آن هم خطر اتلاف نفس دارد.
[امر] ششم : جانى بايد عاقل و بالغ باشد.
[امر] هفتم : بايد تماثل در سلامت و شلل باشند ؛ يعنى سالم را براى شل قصاص نمى‏ كنند.
[امر] هشتم : جراحاتى كه قابل قصاص نيست، مثل رَضَّة[1] اللحم ؛ گوشت بدن كوبيده شده باشد و فَكّة العظم ؛ جدا كردن استخوان از مفصل ، بايد ارش بگيرند و براى هر يك يك آن‏ها در فقه ارش معين شده ، حتى ارش خدش كه پوست بدن جدا شده باشد يا بريده شده ولو خون هم نيايد.
[امر] نهم : اگر چند نفر مشتركاً جنايت وارد كردند به قتل يا جرح ، ولىّ مقتول مى ‏تواند تمام آن‏ها را قصاص كند ، لكن به شرط آنكه ديه هر يك را به قدر سهم بپردازد ، اگر دو نفر هستند يك ديه كامل به هر يك نصف ديه بدهد، و اگر ده نفر باشند بايد نُه ديه كامل به هر يك صد نود ديه كه نه عشر است بدهد و به همين حساب اگر سه نفرند به هر يك دو ثلث ديه، چهار نفرند به هر يك سه ربع ديه، پنج نفر هر يك چهار خمس و هكذا، و اگر ديه مطالبه كرد ، مجموعاً يك ديه بايد بدهد و به حسب عدد تقسيم كنند اگر دو نفرند هر يك نصف ديه بدهند اگر ده نفرند هر يك عشر ديه و به همين حساب.
[امر] دهم : اگر اولياى مقتول متعدد شدند و بعضى عفو كردند ، بعض ديگر مى‏ توانند قصاص كنند لكن بايد سهم آنكه عفو كرده رد كند ، الى غير ذلك از فروع كثيره كه محل تعرضش فقه است.
«وَ كَتَبْنا عَلَيْهِمْ فِيها» ، چون تورات الواح بود « مكتوباً » نازل شد به خلاف قرآن كه عين عباراتش كلام الهى است مَقْرُوّاً نازل شد از اين جهت قرآنش گفتند و ضمير «عَلَيْهِمْ» راجع به يهود است كه در آيه قبل فرمود: «لِلَّذِينَ هادُوا»و ضمير «فِيها» راجع به تورات است كه در آيه قبل فرمود: «إِنّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ».
«أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ» مراد قتل است كه موجب ذهاب نفس شود ، چه به مباشرت و چه به تسبيب در جايى كه استناد فعل را به سبب دهند ، چه به آلت قتاله باشد و چه بدون آلت ، حتى اگر بالسرايه باشد به اينكه زخمى زند كه سرايت كند به ذهاب نفس و اين جمله اگر چه مطلق است ، لكن مشروط به شرايطى است كه مذكور شد ، چنانچه جملات بعد هم مشروط به اين شرايط است.
«وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ»، اين مذكورات در آيه از باب مثال است، و الاّ تمام اعضا اين حكم را دارد ، مثل يدين و رجلين و شفتين و عورت و بيضتين[2] .
بلى ، عضوى كه خطر ذهاب روح دارد نمى‏ شود قصاص كرد چنانچه گذشت. «وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ» و بالجمله ، مثله كه وحشى حضرت حمزه را مثله نمود و در شريعت اسلام مثله حرام است ، حتى از كفار و مشركين ، حتى ميت آن‏ها را كه در جهاد كشته شدند.
«وَ الأُذُنَ بِالأُذُنِ» ، چه لاله گوش باشد و چه پرده گوش ، چه تمام لاله چه بعض آن .
«وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ» ، آن هم هر دندانى باشد رباعيات، ثنايا، طواحن[3] و غير اين‏ها.
«وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ» ؛ شامل تمام اقسام « جراحات » مى ‏شود ، زيرا جمع محلاّ به الف و لام مفيد عموم است. بلى ، مشروط است به آنكه قابل قصاص باشد، چنانچه گذشت .
«فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفّارَةٌ لَهُ» « تصدق » دو قسم است ، يكى گذشت كه نه قصاص كند و نه ديه و ارش بگيرد كه به كلى عفو كند، و يكى از قصاص صرف نظر كند و به ديه راضى شود . و ديه اعضا اگر فردى باشد، مثل عورت و انف [= بينى] يك ديه كامله است و اگر زوجى باشد مثل عينين و اذنين[4] و شفتين و يدين و رجلين و بيضتين هر يك نصف ديه. و ديه زن با مرد برابر است تا ثلث ديه و اگر از ثلث تجاوز كرد نصف مى ‏شود، چنانچه خبر ابان[5]صريح در اين باب است[6] و ديه اصابع يدين و رجلين[7] هر يك عشر ديه مى‏ شود و جمله «فَهُوَ كَفّارَةٌ لَهُ» بعضى مرجع ضمير را مُجْنِىٌّ عليه گرفتند و گفتند عفو ، كفاره گناهان اوست، و بعضى مرجع را جانى گرفتند و گفتند كفاره اوست كه از قصاص يا ديه نجات پيدا مى ‏كند. و انسب در نظر ثانى است و اللّه‏ العالم.
«وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللّه‏ُ فَأُولئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ» « ظلم » در حق مجنى عليه و اولياى مقتول است و اثبات شى‏ء نفى ما عدا را نمى‏ كند كه به واسطه حكم به غير ما اَنزل اللّه‏ كافر شود ، چنانچه در آيه قبل بود و فاسق هم باشد چنانچه در آيه بعد است.
*-**-**-**-**-**-**-**-**-**-**-**-**-**-**-*
[1] .  رَضّ به معناى كسر و شكستن و نيز به معناى كوبيدن است . ر . ك : المعجم الوسيط .
[2] .  دست‏ها ، پاها ، لب‏ها و آلت تناسلى .
[3] .  رَباعيات : دندان‏هاى نيش . ثنايا : دندان‏هاى پيشين . طواحن : دندان‏هاى آسيا .
[4] .  چشم‏ها و گوش‏ها .
[5] .  مختصرى از شرح حال وى در همين تفسير ، ج1 ، ص334 گذشت .
[6]   ر . ك : كافى : ج7 ، ص299 ، ح6 ؛ من لايحضره الفقيه : ج4 ، ص93 ، ح5239 ؛ تهذيب الأحكام : ج10 ، ص184 ، ح719 و وسائل الشيعة : ج29 ، ص352 ، ح1 .
[7] .  يعنى انگشتان دست‏ها و پاها .

نوشتن دیدگاه