پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله‏وسلم مى فرمايند : حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوالِدِ أَنْ يُحسِنَ اسْمَهُ ويُحْسِنَ أَدَبَهُ[1] ؛ حق هر فرزند بر پدر اين است كه نام نيكى بر او بگذارد و او را به خوبى تربيت كند .
و در حديث ديگر چنين مى فرمايند : ما نَحَلَ والِدٌ وَلَدَهُ أَفْضَلَ مِنْ أَدَبٍ حَسَنٍ[2] ؛ بهترين بخشش يا ميراثى كه پدر براى فرزندش مى‏گذارد ، ادب و تربيت نيك است .
امام موسى كاظم  عليه‏السلام مى‏فرمايند : أَلْزَمُ الْعِلْمِ لَكَ ما دَلَّكَ عَلى صَلاحِ قَلْبِكَ وَأَظْهَرَ لَكَ فَسادَه[3] ؛ ضرورى‏ترين علم آن است كه تو را به پاكسازى دل رهبرى كند و تباهى و فساد آن را براى تو آشكار كند
هيچ يادم نرود اين معنى
كه مرا مادر من نادان زاد
پدرم نيز چو استادم ديد
گشت از تربيت من آزاد
پس مرا منت از استاد بود
كه به تعليم من اِستاد اُستاد
هرچه مى‏دانست آموخت مرا
غير يك اصل كه ناگفته نهاد
قدر استاد نكو دانستن
حيف استاد به من ياد نداد
گر بمرده است روانش پر نور
ور بود زنده خدا يارش باد
( ايرج ميرزا )
فراهم آوردن زمينه براى پرورش استعدادهاى درونى هر آدمى و به فعليت درآوردن توانايى‏هاى بالقوّه درون او را تربيت مى‏نامند . هسته سيبى را در نظر بگيريد ، اين هسته ، استعداد تبديل شدن به سيب را در درون خود دارد و در صورت فراهم بودن شرايط ، اين استعداد درونى به فعليت مى‏رسد و آن دانه به درخت سيب و سپس به ميوه‏هاى سيب تبديل خواهد شد . در مورد انسان نيز فراهم آوردن شرايط براى شكوفايى همه استعدادهاى درونى جهت رسيدن به هدف مطلوب ، تربيت ناميده مى‏شود .
تعليم عبارت است از فراهم آوردن زمينه براى رشد و شكوفايى استعدادهاى ذهنى انسان ؛ بر اين اساس ، تعليم بخشى از تربيت محسوب مى‏شود . به عبارت ديگر ، تعليم چيزى جز تربيت بُعد فكرى انسان نيست .
چهار چيز است كه گر جمع شود در دل سنگ
لعل و ياقوت شود سنگ بدان خارايى
پاكى طينت واصل گهر و استعداد
تربيت كردن مهر از فلك مينايى
با من اين هر سه صفت هست ولى
تربيت از تو كه خورشيد جهان آرايى
( عضدى يزدى )
انسان در بدو تولد حيوان بالفعل و انسان بالقوه است . يعنى بعد حيوانى انسان كه متضمن حفظ و اراده حيات در اوست ، به صورت بالفعل در او موجود است ، اما بعد انسانى او در اين هنگام به صورت بالقوه است ؛ يعنى مانند بذرهايى است كه در درون او پاشيده شده و در صورت پرورش ، به صورت آنچه كه ارزشهاى والاى انسانى ناميده مى‏شود ، درخواهد آمد . چنانكه اگر اين بذرهاى درون انسان ، در زير زنگارهاى غفلت و فراموشى دفن گردد ، يا به دست خود انسان ضايع شود ، از مرز حيوانيت فروتر مى‏رود و چه بسا به مرحله پست‏تر از حيوانات نيز تنزل خواهد كرد .
أُوْلَـئِكَ كَالْأَنْعَـمِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ[4] ؛ آنها همچون چهارپايانند بلكه گمراهتر .
تربيت پخته كند هر خام را
نيك سازد بخت بد فرجام را
وارهاند مرد را از بندگى
مغز و معنى مى‏دهد بر زندگى
( كاظم زاده ايرانشهر )                      
-----------------------------------------
[1] .  بحار الانوار : ج6 ، ص312 و كنز العمال : ج16 ، ص417 .
[2] .  كنزل العمال : ج16 ، ص456 و ميزان الحكمه : ج4 ، ص3680 .
[3] .  بحار الانوار : ج78 ، ص333 .
[4] .  اعراف : 179 .

نوشتن دیدگاه