امروز كسی نيست كه با پديده اضطراب آشنايی نداشته باشد و يا حتی آن را تجربه نكرده باشد .
آن بخش ز اضطراب كه در صورت مبتلا شدن به آن م‍ی بايد به متخصص مراجعه كرده وبا كمك يك روان شناس بالينی بر آن مشكل فائق آمده ، حال ما نيز در صدد بيان شيوه پيشگيری از اضطراب و كنترل حالت های اوليه و اضطراب ها‍ی معمولی نشان دهد پس جريان همراهی يك روان شناس بالينی و در صورت نياز با مراجعه به يك روان پزشك هدايت پود بسياری از متخصصان معتقدند در غير اين صورت موارد حاد می شود با آموزش راه كارهايی افراد را در كنترل اضطراب و اختلالات هم خانواده آن مثل ترس ، هراس، و وسواس و...... ياری رساند.
فصل اول اضطراب
اضطراب پديده ای طبيعی است وهمه آن را در طول زندگی خود تجربه می كند.
اضطراب ، ابتدا با يك رويداد برانگيخته می شود اين رويداد می تواند حضور يك حيوان خاص ازدحام جمعيت فكری نگران كننده و ناگهانی ويا.... باشد.
اغلب تركيبی از وقايع درونی و برونی به احساس آزار دهنده اضطراب می انجامد روان شناسان درباره تعريف اضطراب به جهت موضع گيری از زوايای گوناگون تعاريف مختلفی ارائه كرده اند: « در يك تعريف كل‍ی می توان اضطراب را به عنوان احساس رنج آور‍ی كه با يك موقعيت ضربه آميز كنون‍ی يا با انتظار خطری كه به شیئ غير ممكن وابسته است تعريف كرد.»(1)
ودر تعريفی ساده، اضطراب عبارت است« ترسی كه بر اثر به خطر افتادن يكی از ارزش های اصولی زندگی شخص ايجاد می شود و اضطراب همواره با بروز نگران‍ی و اينكه اتفاق ناگواری در آينده به وقوع خواهد پيوست همراه است و موجب تغييراتی در كاركرد بدن نيز می شود مانند : تپش ،خشكی دهان، رنگ پريدگی ، لرزش اعضای بدن، تاری ديد ، سردرد وتنگی در قفسه سينه.
اضطراب مطلوب واضطراب نامطلوب
مقداری از اضطراب برای هر كسی در زندگی لازم است ؛ زيرا ما هميشه به هشياری برانگيختگی و مقاومت جسمانی نياز داريم. به تعبير برخی اگر اضطراب نبود ما پشت ميزهايمان به خواب می رفتيم اضطراب است كه ما را وا می دارد تا برای امتحان آماده شويم برای معاينات پزشكی و درمان به پزشك مراجعه نماييم ، در يك جاده لغزنده با احتياط رانندگی كنيم ، و..... اين مقدار اضطراب كاملا طبيعی و مطلوب است اما اگر اضطراب از اين حد فراتر رود به گونه ای كه شدت آن با محرك يا پديده برانگيزنده تناسب نداشته وغير منطقی باشد ، در اين صورت اضطراب جنبه بيمار گونه پيدا می كند.
علت اصلی اضطراب ونگرانی چيست؟
روان شناسان درباره اضطراب ، تحقيقات زيادی انجام داده اند وديدگاه های متفاوت ارائه نمودند. اما يك‍ی از آنها در اين زمينه نظريه «شناختی » آلبرت اليس كه بيشترين تحقيقات را در اين مورد انجام داده ونظريه منطقی ،هيجانی ، او امروزه شهرت جهانی يافته است .
او معتقد است كه اضطراب و افسردگی از افكار احساسات و باورهای نادرست انسان در موقع وقايع ورويدادهای مختلف زندگی ناشی می شود.
پيام او به انسان های خسته ومضطرب عصر تكنولوژی (فناوری ) اين است كه : اگر می خواهيد به جنگ ناراحتی برويد ويا اضطراب مبارزه كنيد از اين پس عاقلانه تر فكر نماييد.
به واقعيت بچسبيد فرضيه هايتان را در مورد خودتان ديگران و دنيا وارسی كنيد.
هفت گام تا آرامش روح
گر جه از « آرامش روح» به عنوان « گم شده » انسان معاصر ياد می شود اما چنان نيست كه اين گوهر ناياب، دست نيافتنی باشد ، به دليل انسان های بی شماری كه از آن برخوردارند و زندگی های «بی اضطراب » وروح های آرام دارند.
همان گونه كه «امنيت اجتماعی » اگر نباشد انجام دادن هر نوع خدمات اقتصادی و رفاهی و آموزشی و...... دچار اختلال می شود.
پس باد در پی علاج اين غده روحی بود تا لذت زندگی را چشيد بی شك آشفتگی فكری به اضطراب روح می انجامد ؛ هراس از دشمن ومهاجم زندگی را دستخوش تلاطم وناآرامی می سازد؛ بی پشتوانه بودن، احساس به پايان رسيدن وجود و به آخر خط رسيدن عمر را فراهم می آورد واين نگرانی نيز، به نوعی اضطراب آور است ؛ چرا كه فرصت ها در گذرند وروزها هفته ها ، ماه ها وسال ها شتابان سپری می شوند و اگر دستمان به جايی بند نباشد
وبه آينده روشنی چشم ندوخته باشيم زندگی ، دچار نا امنی می شوند وروح ، گرفتار
پريشانی ودل، دستخوش آشوب!
امير مومنان (عليه السلام ) می فرمايد: « هيچ نعمتی گواراتر از نعمت نيست »(2)
اما چگونه می توان به آن رسيد؟
بعضی در فراز ونشيب زندگی وتلاطم امواج حوادث ، همچون تكه چوبی دستخوش امواج اند
بعضی هم مانند كوهی عظيم ايستاده در كنار خيزاب های بلند وسگين درياها وچگونه می
توان با داشتن يك « تكيه گاه » از اطمينان خاطر و آرامش روح و سكون نفس ، برخودار
بود واز فشارهای روحی وناامنی فكری وامواج تشويش خاطر رها شد.
آنچه می تواند درمانی بر بی سر وسامانی روح و اضطراب روان باشد از جمله اين قرار
است.
1- يقين در باور
كسي كه دچار ترديد و شك است در باورهاي ديني خود به مرحله  « یقين » نرسيد ه است و دچار اضطراب می شود و نگران پيامدهای زند گی و عواقب كارها است
ايمان نه  امنيت و آرامش می آورد و اگر قرآن كريم هم فرموده است كه : « دل آرام گيرد زياد خدا »(3) اشاره به نقش ايمان و اعتقا د به خدا و ياد آن محبوب و معبود درايجاد آرامش روحی است. خدا ياوران خود رادرپيوند و ارتباط با مبدأ هستی و سرپرست همه عالميان می بينند و از اين رهگذر قطرۀ وجود خويش را متصل به دريا می كنند و عظمت روحی درسايه « ايمان »‌آشفتگی های روان رامی زدايد و اميدواری به لطف و رحمت خدا ريشه نگرانی را می خشكاند
پس اگر خوده شك بر باورها رخنه كرد دراولين فرصت بايد آفت زدايی كرد ته بنيان معتقدات آسيب نبيند و اضطراب روحی نياورد
نيايش درزندگی
آنچه كه انسان رادرمقابل اين مسائل قوی می كند و آرامش می دهد دست نياز به درگاه خدای نیاز دراز كردن و نيايش كردن مي با شد .
و آنچه اين « هيچ » را به آن « همه » پيوند می دهد « دعا» است بی جهت نيست كه موسای‌كليم برای به انجام رساندن رسالت عظيمش دعا می كند و از خداوند « شرح صدر[گشودگی سينه ] »‌می طلبد و درمتون حديثی آن همه به نيايش توصيه شده و متون دعايی لبريز از حكمت ها و هدايت هايی است كه جان را اعتلاء می‌بخشد و روح را آرام می سازد.
كتاب « نيايش » از الكسيس كارل سراسر توجه دادن به اين وادی متروك و فراموش شده و بيان آثار دعا و نيايش است حرف های زيبا يی دارد ؛ يكی هم اين كه :‌ نيايش انسان ها را آن چنان رشد می دهد كه جامه ای كه وراثت و محيط به قامتش دوخته است برای شان كوتاه گردد ملاقات پروردگار آنها رااز صلح و آرامش درون لبريز می سازد به طوری كه شعشعه پرتو اين صلح از چهره شان نمودار است و آن را هر جا كه روند؛ با خود می برند »(4)‌
كم نيستند كسانی‌كه دلهره ؛ نگرانی ؛ ترس ؛ اضطراب  و تشويش خاطر خود را درمواقع خوف و خطر و سختی ها و بحران ها با « داروی دعا »‌درمان می كنند
3- پرهيز از خطا و گناه
اضطراب ها گاهی ريشه درعدول از راه فطرت و دين و قانون و خرد دارند ؛ يعنی ارتكاب : جرم ؛ گناه و خطا . اينها فشار ورحی می آورند؛ تازيانه عذاب وجدان و « نفس لوامه » آرامش و آسايش را می‌گيرد ؛‌بيم از دستگيری و كيفر و عذاب اضطراب می آورد ؛ ترس از رسوايی و بی آبرويی همواره استرس آور[تنش زا ] و نگران كننده است .
اما « آن را كه حساب پاك است از محاسبه چه باك است ؟ »
راه درمان آن اضطراب حركت دربستر طاعت و اطاعت و دوری از حريم شكين و گستاخی بر خدا و شرع و قانون است وگرنه يك مجرم و گنهكاراگر هم از كيفر بگريزد عذاب وجدان و آرامش را از می گيرد
4- حفظ گوهر اميد
يأ س شكننده ترين سنگ برای « جام زندگی » است و تباه كننده ترين عامل برای حيات روحی است
به تعبير امام علي (ع) « يأس انسان نا اميد را از پادرمی آورد »‌ (5)
ايشان درسخنی ديگرنوميدی را بزرگترين بلا می شمارد»(6)  كسی كه دچار نوميدی می شود از هستی ساقط می شود تشاط و شادابی‌ اوروبه اخول می رود و اضطراب و ناآرامی بر روحش سايه می افكند : اما اميد  انگيزه آفرين است حضرت رسول (ص) درحديثی فرموده است : « اميد مايۀ‌ رحمت برای امت من است . اگر اميد نبا شد نه مادری فرزندش را شير می دهد نه كشاورزو باغبانی نهالی می كارد » (7)
و اميرمؤمنان (ع) فرموده است :  «آرزو رفيق همدم است »(8)‌ پس نبايد اين گوهر را از كف داد كه گم كردن آن اضطراب آورو نگران كننده است نااميدی روزنه های گشايش را به روی انسان و افق آينده او می بندد بايد با « اميد ‌» اين پنجره بسته را گشود
5- باوربه درستی راه
برخی عمری در راهی می روند و كارهايی می كنند اما همچنان درژرفای جانشان ترديد وجود دارد كه آيا افكارشان صحيح و راه و روششان درست است ؟‌آيامبنا و مرامی كه دارند حق است و آنان را به مقصد می رساند ؟‌
اين حالت آشفتگی روحی می آورد بصيرت دردين و باورداشتن به درستی راه روح را آرامش می دهد و از دغدغه  و نگرانی ها می رهاند مردی به امام حسين (ع)‌گفت : بيا بنشين تا با هم دربارۀ‌دين بحث و مناظره كنيم حضرت فرمود : « فلانی ! من بر دين خويش بصيرت دارم و بر حق بودنم برای من كاملاٌ  روشن است تو اگر به دين خود جاهل و نا آگاهی برو و آن را بجوی »(9)
حضرت امير مؤمنان (ع) نيز دربارۀ‌ راه و روش خود و حقانيت خويش درمصاف با باطل می فرما يد : « من بصيرت و آگاهی كامل و يقين دارم كه دشمنان درمسير گمراهی اند و من بر حق و درراه هدايتم » . (10)
6- كوشش برای ادای تكليف
برای يك فرزانه متعهد مهم ترين دغدغه بايد اين باشد كه به وظيفه عمل كرده است يا نه ؟  اگر كوتا هی و ترك وظيفه داشته بايد نگران باشد و اگر به تكليف خود در حد توان عمل كرده است جای نگرانی و اشفتگی خاطر و اضطراب درونی نيست
دست يافتن به آرامش روح درسايۀ «‌ وجدان كاری » وانجام دادن دقيق تعهد است و پای بندی به قول و قرار ها و شانه خالی نكردن از بار تكليف و مسؤليت است . اگر درانجام دادن وظيفۀ‌ خود قصوری نداشته ايد چه جای نگرانی ؟
7- توكل
در رخدادها بخشی از امور و وظايف بر دوش ماست و برخی ديگر رابايد به مشيت خداوتدبير او واگذار كرد مهم آن است كه ما درحد توان كوتاهی نكنيم بقيه كار را به خدا بسپاريم البته «اعتماد به نفس » نيز در رسيدن به ثبات شخصيت و آرامش روح و نجات از آشفتگی و اضطراب مؤ ثر است
همه آنان كه درزندگی به توفيق هايی رسيده اند باروحيه توكل و اعتماد به نفس و اميد به ياری و امداد خدا گام برداشته اند و سايه نشين رحمات خويش شده از بوستان همت و اراده خود گل چيده و ثمر بر گرفته اند
فرق ترس و اضطراب
معنای لغوی ترس و اضطراب
ترس از ريشه شناسی كلمه « آواستايی » از پارسی باستان است كه معنای درخوف و بيم را می رساند.(11)
اضطراب واژه ای عربی از ماده «‌ض ر ب » به معنای در تكان خوردن و لرزيدن است.(12)
بعضِی لغت نامه ها معانی متعددی برای آن ذكر كرده اند « آشفتگی ،‌تشويق ،‌پريشانی ، نگرانی و .....»‌(13)
معنای اصطلاحی ترس و اضطراب
ترس ، واكنش است در برابر محرك های وحشتناك و آزاردهنده كه سبب اجتناب از خطر است ماهيت ترس يك رفتار اجتنابی است كه درآن آدمی به سوی مقصدی امن می گريزد و سعی دارو خود را از صحنه و موضوعی معين به دور بدارد ترس مكانيسمی دفاعی است كه در آدمی احساس رمندگی به وجود آورده زمينه را برای سلامت و امنيت آدمی فراهم می آورد.(14)
آنچه كه درباره اضطراب آشكار است اين است كه اضطراب چيز‍ی كه شناخته شده و قابل تغيير نيست.(15)
عناصر ترس و اضطراب
هنگامی كه خطر را تجربه می كنيم دستخوش تغييرات بدنی و هيجانی گوناگونی می شويم كه پاسخ ترس را تشكيل می دهند  پاسخ ترس دارای چهار عنصر است
1- عنصر شناختی ، مثل : انتظار آ سيب قريب الوقوع
2- عنصر بدنی ، مثل : تغييرات موجود درظاهرما
3- عنصر هيجانی ، مثل : احساس دلهره و و حشت
4- عنصر رفتاری ، مثل :‌جنگ و گريز
اضطراب نيز همان چهار مؤلفه ترس را دارد ولی بايك تفاوت مهم ؛‌ مولفه شناختی ترس انتظار خطری واضح و به خصوص است در حالی كه مؤلفه شناختی ، اضطراب، انتظار خطری مهم است بنابراين بر اساس خطر مبهم استوار است.(16)
جمع بندی كلی تفاوت های ترس و اضطراب
1- ترس ، ناشی از خطری كه در خارج وجود دارد و موضوع آن معين است درحالی كه اضطراب موضوعی معين ندارد
2- عوامل تشكيل دهندۀ‌ اضطراب مبهم و مجهول اند ؛ ولی عوامل تشكيل دهندۀ‌ ترس معلوم و آشكارند
3- ترس ، محرك شناخته شده ای دارد ولی اضطراب محركی ناشناخته و غير مشخص ها از ترس مايه می گيرد
4- ترس واكنش مشخصی دارد و صورت حمله يا عقب نشينی دارد ؛ ولی دراضطراب فرد نمی داند چه بايد بكند
5- ميزان ترس معطوف به وضعيت محيط و عامل محرك است ولی دراضطراب چنين وضعی مبهم است
6- ترس از يك موقعيت معلوم و اغلب متكی به زمان حال است ،‌ولی اضطراب ممكن است متوجه گذشته و آينده باشد
7- ترس ناامنی بيرونی است ولی اضطراب نوعی نا امنی درونی
8- درترس آدمی می داند او را چه می شود درحالی كه دراضطراب نمی داند درنتيجه دچار لرزش سر درد تپش قلب و .... می شود . (17)
اضطراب و افسردگی در افراد غير مذهبی
تصويری كه ما از دنيا و خودمان داريم تا حدودی زيادی در ابتلاء يا مصونيت از اضطراب نقش دارد اگر دنيا را پوچ و بی هدف بدانيم ومعتقد باشيم كه انسان همين طور‍ی به دنيا آمده و روزی خواهد مرد در اين صورت نمی توانيم تصوير درستی از زندگی و جهان داشته باشيم، افرادی كه تصورشان از جهان اين است.
وقت‍ی در موقعيت های سخت و دشوار زندگی قرار می گيرند به شدت خود را درمانده وناتوان احساس می كنند وچشم اميد به هيچ نيرويی كه بتواند آنها را ياری رساند. تحقيقات تجربی نيز نشان داده است كه ميزان اضطراب و افسردگی در افراد غير مذهبی به مراتب بيشتر از افراد مذهبی است.
همچنين افرادی كه از نظر مذهبی ، ضعيف تر هستند وايمان سطحی دارند ، نسبت به افرادی كه از ايمان قوی تری برخوردارند ، بيشتر در معرض اختلالات روانی واضطراب وسازمان جهانی بهداشت رسما اعلام نمود كه بايد از توانمندی ها و پتانسيل باوری های دينی و اعتقادی افراد در پيشگری و درمان اضطراب و ارتقای سلامت روانی آنانبهره گيری شود.
حكايت آسوده بخواب
دو همشهری به سفر می رفتند يكی هيچ نداشت و ديگری پنج دنيار با خود آورده بود آن كه هيچ نداشت هر جا كه می رسيد می نشست و می خفت و می آسود و هيچ بيم نداشت آن ديگر ، پيوسته می هراسيد ويك دم از همشهری خود جدا نمی شد در راه بر سر جاده رسيدند جايی ترسناك بود و محل حيوانات درنده و دزدان صاحب دينار نمی آسود و آهسته با خود می گفت « چه كنم چه كنم »
از قضا ، صدای او به گوش همراهش كه آسوده بود رسيد وی را گفت :« ای رفيق ! دينارهای خود را  دمی به من بده تا بنگرم »
دينارها را گرفت وهان دم در چاه انداخت و گفت:« اكنون آسوده باش وايمن بخسب وبيم دل راه مده»
صاحب دينارها ، نخست برآشفت و خواست كه رفيق راه را عتاب كند و غرامت بخواهد ؛ اما چون به خود آمد ، آرامشی در خود ديد كه بسی ارزنده تر از آن دينارها بود پس سنگی به زير سر گذاشت و آسوده بخسپد.(18)
-------------------------------------------------
1- بهداشت روانی شاملو ص111.
2- غررالحكم: ج6 ، ص435.
3- سوره رعد:آيه 28.
4- نيايش الكسيس كارل ترجمه محمد شريعتی :ص63.
5- ميزان الحمكه ؛ ج 11، ص 4926.
6- همان.
7- ميزان الحكمة،ج1، ص130.
8- بحارالانوار: ج2، ص135
9- همان ص153.
10- نهج البلاغة؛ نامه 62.
11- لغت نامه دهخدا
12- فرهنگ عربی تاج العروس.
13- فرهنگ عربی – فارسی ، آذرتاش آذرنوش.
14- مسئله ترس و اضطراب كودكان ، ص16-17.
15- همان ص206.
16- روان شناسی نابهنجاری آسيب شناسی روانی ، ديويد روزنمان و مارتين سليگمن ، ج1، ص301، 307 .
17- مسئله ترس واضطراب كودكان، ص208.
18- قابوس نامه: ص 90.
--------------------------------------------------
برگرفته از مجله حديث زندگی شماره 18.

نوشتن دیدگاه