امام حسین علیه السلام ، ثمره پیوند حضرت على علیه السلام و حضرت فاطمه علیهاالسلام ، دختر پیامبراعظم صلى الله علیه و آله بود. وى شش سال از دوران کودکى خود را در زمان جد بزرگوارش رسول اللّه صلى الله علیه و آله سپرى کرد و در مکتب جدش تربیت یافت. او بسیار فروتن، خاشع، بخشنده، با گذشت، مهربان و شجاع بود.
پیامبر زمانى که امام حسین و امام حسن علیهماالسلام ، هفت سال بیشتر نداشتند، فرمود: «اینها سرور جوانان بهشتند».
دوره 25 ساله پس از رحلت پیامبر تا حکومت امیرالمؤمنین امام على علیه السلام
در این دوره، روح لطیف او رحلت پیامبر بعد از آن، شهادت جان گداز مادر و خانه نشینى پدر و غصب فدک و... را دیده بود. در این دوران، امام حسین علیه السلام همیشه در کنار پدر بود و در جنگ ها شرکت مى کرد.
در واقعه حکمیت جنگ نهروان و [دیگر] جریان هاى پس از جنگ صفین نیز همه جا در رکاب پدر بود و آن همه بى وفایى ها و سست عنصرى هاى مردم را نسبت به پدر بزرگوار خود از نزدیک مى دید، با مرارت و تلخ کامى آن مصایب را تحمل مى کرد.
همه او را به عظمت و بزرگى مى شناختند. شجاعت او زبانزد عام و خاص بود. همه براى او احترام قائل بودند و در مقابل او تعظیم و تجلیل مى کردند».
پس از شهادت امیرالمؤمنین امام على علیه السلام : دوره غربت اهل بیت علیهم السلام
امام حسین علیه السلام پس از شهادت امام على علیه السلام در کنار برادرش، امام حسن علیه السلام ، رهبر و پیشواى وقت بود و هنگام حرکت نیروهاى امام مجتبى علیه السلام به سمت شام، همراه آن حضرت در صحنه نظامى و پیشروى به سوى سپاه شام حضور داشت. هنگامى که معاویه، به امام حسن علیه السلام پیشنهاد صلح کرد، امام حسن علیه السلام ، او و عبداللّه بن جعفر را فراخواند و درباره این پیشنهاد با آن دو به گفت وگو پرداخت و بالاخره پس از متارکه جنگ و انعقاد پیمان صلح، همراه برادرش به شهر مدینه بازگشت و همان جا اقامت گزید.
امام حسین علیه السلام در زمان معاویه و آن شرایط خفقان بار که کسى جرئت اعتراض نداشت، در برابر مظالم معاویه به مبارزه و مخالفت برخاست. نامه هاى متعددى بین او و معاویه رد و بدل شد که نشانه موضع گیرى سخت و انقلابى امام حسین علیه السلام در برابر معاویه است.
معاویه به دنبال فعالیت هاى دامنه دار خود به منظور تثبیت ولى عهدى یزید، به مدینه سفر کرد تا از مردم به ویژه شخصیت هاى بزرگ این شهر که در رأس آنان امام حسین علیه السلام قرار داشت، بیعت بگیرد، ولى امام پاسخ کوبنده اى به او داد که همین پاسخ، سرآغاز مخالفت امام با یزید شد.

شجاعت
دلاورى و بى باکى براى مقابله با دشمن و هراسیدن از خطرها و اقدام هاى دشوار یکى از مهم ترین ملکات اخلاقى است که در حسین بن على علیه السلام و یاران شهیدش و آزادگان اهل بیت علیهم السلام جلوه گر بود. روح حماسى در میدان هاى نبرد در خصلت هاى فردى و زمینه هاى تربیتى آن امام ریشه داشت. قیام کربلا از نخستین مراحل تا پایان آن، تجلى گاه شجاعت امام بود. صلابت و قاطعیت امام حسین علیه السلام در مخالفت کردن با یزید و خوددارى ورزیدن از بیعت با وى، تصمیم گرفتن براى حرکت به سوى کوفه و مبارزه با یزیدیان، متزلزل نشدن روحیه از شنیدن اخبار داخل کوفه، اعلام آمادگى براى نثار خون در راه احیاى دین، نهراسیدن از انبوهىِ سپاه گرد آمده در کربلا، رزم آورى هاى سلحشورانه و بى نظیر امام حسین علیه السلام و سربازان و خاندانش، جنگ نمایان عباس، على اکبر و قاسم و... و صدها صحنه حماسى دیگر، همه جلوه هایى از شجاعت حسین بن على علیه السلام و یارانش و بخشى از الفباى «فرهنگ عاشورا» است.
«خاندان پیامبر در شجاعت و قوت قلب و دلیرى، نمونه بودند و آنچه در دلشان نبود، هراس از دشمن بود».
جوان مردى و بزرگوارى
«عنایت ویژه محمد صلى الله علیه و آله ، آغوش زهرا علیهاالسلام ، پرورش على علیه السلام و شایستگى هاى شخصى، در امام حسین علیه السلام جمع شد و از او، نمونه اى از بزرگوارى، جوان مردى و فضیلت ساخت.
مکتب حسین علیه السلام ، پاداش نیکى را نیکىِ برتر مى داند. آرى مکتب انسانیت چنین است. آنان که نیکى را پاداش نمى دهند انسان نخواهند بود و آنان که سزاى نیکى را بدى مى دهند، بویى از انسانیت نبرده اند.این امام حسین علیه السلام است که در همه احوال و حکایات، مشت را با بوسه پاسخ مى دهد و با دشمن مهر مى ورزد، جوان مردى و بزرگوارى دارد و راهنمایى مى کند.»
نمونه اى از جوانمردى امام حسین علیه السلام
امام حسین علیه السلام در مسیر خود به کوفه، از سرزمین اشراف گذشت و به اصحابش دستور داد آب فراوانى بردارند و همه مشک ها را پر کنند. یاران حسین علیه السلام نیز به دستور امام، آب زیادى برداشتند و حرکت کردند. در منزل گاه بعدى به نام ذوحسم، به سپاه حرّبن یزید ریاحى برخوردند که مأمور بودند امام حسین علیه السلام را نزد ابن زیاد ببرند. در آن گرماى شدید، فریاد العطش سربازان حرّ که سخت تشنه شده بودند، بلند بود.
امام حسین علیه السلام ، آن یکه تاز میدان جوانمردى و انسانیت، به یاران خویش دستور داد تا نه تنها سپاهیان دشمن، بلکه اسب ها و مرکب هایشان را نیز سیراب کنند. على بن طعان محارمى مى گوید: «من آخرین نفر از سپاه حر بودم که امام حسین علیه السلام با دست خود، من و اسبم را سیراب کرد. چون فشار آب از دهانه مشک زیاد بود، آن حضرت لبه مشک را به عقب برگرداند تا فشار آب کم شود و من به راحتى آب بخورم».
تواضع
امام حسین علیه السلام با مسکینان و مستمندان مى نشست و مى گفت: «خداوند، اهل کبر و مستکبران را دوست ندارد». یک روز بر چند کودک گذر کرد که سرگرم خوردن یک قطعه نان بودند. بچه ها از امام خواستند تا با آنها هم غذا شود. امام با لطف و مهربانى، دعوت اطفال را پذیرفت و با آنها هم غذا شد. آن گاه بچه ها را با خود به خانه برد و آنها را از غذا سیر کرد و به آنها لباس پوشانید. سپس فرمود:
اِنَّهُمْ اَسْخى مِنّى لاِءَنَّهُمْ بَذَلوا جَمیعَ ما قَدَروا علیه و اَنَا بَذَلْتُ بَعْضَ ما اَقدَرُ عَلیهِ.
این کودکان، از من سخاوتمندترند؛ زیرا آنها هرچه داشتند، بذل کردند، ولى من بخشى از مال خویش را بخشیدم.
خداترسى
«اولیاءاللّه به خاطر شناخت و معرفتى که به ذات مقدس الهى دارند، بیش از دیگران ترسانند. حسین علیه السلام نیز چنین بود. ابن شهر آشوب در مناقب آورده است که از حسین علیه السلام پرسیدند:«ما أَعظَمَ خوفُکَ مِنْ رَبِّک؛ چه زیاد از خدا مى ترسى؟» فرمود: «یَأْمَنُ یومَ القیامَةِ إِلاّ مَنْ خافَ اللّه َ فِى الدنیا؛ از عذاب خدا در قیامت ایمن نیست، مگر کسى که در دنیا از خدا بترسد».
از دعاى آن حضرت در روز عرفه، میزان شناخت و ترس او را از خدا درمى یابیم که با چشمى گریان پس از بیان اوصاف بارى تعالى و کیفیت آفرینش جهان هستى و شخصیت شخیص خود، آن چنان خدا را در همه احوال، حاضر و ناظر اعمال خویش مى داند که گویى او را به چشم بصیرت مى بیند، آنجا که مى گوید: «کور باد چشمى که تو را مراقب خود نبیند و در زیان و خسران باد و بنده اى که نصیب و بهره اى از عشق و محبت خود در او قرار نداده اى!»
علم امام حسین علیه السلام
«چنانکه مى دانیم دانش این بزرگواران، موهبت الهى بوده است. علم حسین علیه السلام و دیگر امامان علیهم السلام نیز به افاضه ربانى و بخشش الهى و تعلیم خاص شخص پیغمبر اعظم صلى الله علیه و آله بود. وگرنه کدام مدرسه در کل دنیاى پر از جهل و نادانى مى توانست چنین فارغ التحصیلانى تحویل دهد که در علوم و فنون متعدد و گوناگون، استاد و از زمان کودکى، مرجع مردم و علما در مسائل علمى باشند و تا امروز کلماتشان براى رجال علم و فلسفه، حلال مشکلات گردد.
هرچه انسان در حالات سید الشهدا علیه السلام دقیق تر شود، بیشتر به این نکته دست مى یابد که یک بصیرت خارق العاده و بینش غیبى در امر دین، راهنماى آن حضرت بوده است. دانش آن حضرت از احتجاجات او با دشمنان اهل بیت علیهم السلام به ویژه معاویه و مروان و نامه هایى که به معاویه مرقوم فرموده و خطبه هایى که به مناسبت هایى ایراد کرده و از دعاى عرفه و دعاهاى دیگر که از آن حضرت در کتاب هاى شیعه و سنى نقل شده، ظاهر و آشکار است.
مطلب دیگرى که از احادیث به دست مى آید، این است که حسین علیه السلام ، کثیر الحدیث و الروایة بوده که در آن زمان با اینکه اصحاب پیغمبر کم نبودند و نقل حدیث مى کردند، مردم، همه آنها را ترک [مى کردند] و به مجلس امام حسین علیه السلام مى آمدند.
اخبارى که از حسین علیه السلام در این باب نقل شده (که حاکى از علم و ذوق سرشار، قوت فطانت، استعداد و قریحه و استحکام منطق است) بیشتر از این است که احصا شده است. آن حضرت به نوعى در مسائل علمیه (باجودت ذهن و حدّت خاطر) اظهار نظر مى کرد و فتوا مى داد که موجب تحیّر مردم مى شد، تا حدى که عبداللّه بن عمر در حق او گفت: اَنَّهُ یَغُرُّ الْعِلْمَ غَرّا؛ همانا حسین علیه السلام ، علم را مى نوشید».

جود و سخاى امام حسین علیه السلام
درباره کرامت و جود و بخشش حسین علیه السلام داستان هاى زیادى نقل شده است که به عنوان نمونه به دو مورد اشاره مى کنیم:
1. عمرو بن دینار روایت مى کند که امام حسین علیه السلام به عیادت اسامة بن زید رفت و او بیمار بود. وى را اندوهناک دید. علتش را جویا شد. اسامه گفت: شصت هزار درهم بدهکارم. امام فرمود: بر عهده من که آن را بپردازم. اسامه عرض کرد: مى ترسم قبل از اداى دین بمیرم. امام حسین علیه السلام فرمود: نخواهى مُرد تا من قرض تو را بپردازم و حضرت پیش از فوت اسامه، دینش را پرداخت کرد.
2. انس مى گوید: من خدمت امام حسین علیه السلام بودم که کنیزش یک شاخه گل آورد و به امام علیه السلام تقدیم کرد. حضرت فرمود: تو را در راه خدا آزاد کردم. انس مى گوید: به حضرتش عرض کردم: یک شاخه گل ارزشى ندارد که به خاطر آن او را آزاد کردى! امام حسین علیه السلام فرمود: «خدا ما را چنین ادب آموخته است که مى فرماید: «و چون شما را تحیت گویند، شما بهتر از آن تحیت گویید یا مثل آن» و آزاد کردن کنیز تحیت بهتر بود».
زهد امام حسین علیه السلام
بهترین نشانه زهد کامل و خوار شمردن دنیا، فداکارى و گذشت آن حضرت از جان خود و جوانان و برادران و اصحاب و یاران و تن دادن به آن همه مصیبت و بلا بود.
اگر دنیا و مال و نعمت آن، در نظر کسى بى قدر و ارزش نباشد، نمى تواند این گونه در راه حق و یارى دین خدا و بزرگداشت هدف عالى خود، پایدارى و استقامت ورزد تا به حدى که بدن قطعه قطعه عزیزانش را ببیند و صداى ناله زنان و کودکان را بشنود، ولى در راه یارى دین خدا، ثابت و پابرجا بماند و در مقابل باطل، نرمش نشان ندهد.
حسین علیه السلام کسى نبود که به خاطر زندگى دنیا و خوش گذرانى، مصالح عالى اسلامى را نادیده بگیرد و با گرفتن حق السکوت، برقرارىِ چنان دستگاه فاسدِ ظلم و کفر را امضا کند و در اداى تکلیف و وظیفه مهمى که از طرف خدا به عهده دارد، مسامحه و کوتاهى ورزد.
علائلى مى گوید: «حسین علیه السلام در این ناحیه، بزرگ و یگانه بود. زندگى دنیا را خوار مى شمرد و از مرگ بیم و هراس نداشت و به جز برهان پروردگارش که همه چیز را فداى آن مى کرد، به هیچ چیز نظر ندوخت».

نماز از عالى ترین نمونه هاى معنوى پیوند با خدا و برترین جلوه هاى ذکر خدا است. این ارتباط معنوى در مبارزه و جهاد نیز، به مجاهد راه خدا روحیه مى بخشد، چنان که حضرت على علیه السلام در جنگ صفین به یکى از یاران خود گفت: «براى نماز با این قوم مى جنگم». امام حسین علیه السلام نیز از اقامه کنندگان نماز است، هم چنان که در زیارت نامه هاى ایشان آمده است:
اَشهدُ أَنَّکَ قَداَقَمتَ الصَّلاة و آتَیتَ الزَّکاة.
گواهى مى دهم که تو برپادارنده نماز و دهنده زکات هستى.
نماز امام حسین علیه السلام در راه کربلا همراه با سپاه حر
یکى دیگر از جلوه هاى آسمانى امام حسین علیه السلام در توجه به امر نماز، آنجا تجلى یافت که در مسیر کربلا و هنگام اقامه نماز فرمود:
فَهوَ یَعلَمُ أنّى قدکنتُ أُحِبُّ الصَّلاة.
پروردگار جهانیان به اشتیاق (وصف ناشدنى) من به نماز آگاه است.
نماز امام حسین علیه السلام در شب عاشورا
نقل شده است امام حسین و یارانش، شب عاشورا را با زمزمه نماز و نیایش و تضرع و در حال رکوع و سجود، ایستاده و نشسته به صبح رساندند... .»
نماز امام حسین علیه السلام در ظهر عاشورا
ظهر عاشورا نیز وقت نماز، ابوثمامه صائدى به حضرت یادآور شد که وقت نماز است. دوست دارم خدا را در حالى ملاقات کنم که این نماز را که وقتش رسیده است، بخوانم. امام نگاهى به آسمان کرد و فرمود: نماز را یاد آوردى، خدا تو را از نمازگزاران و ذاکران قرار دهد. آرى! اکنون اول وقت نماز است.
از آنان بخواهید دست از جنگ بردارند تا نماز بخوانیم.»
نماز خون و شهید نماز
از دیگر جلوه هاى شکوهمند عاشورا، شهادت یاران امام حسین علیه السلام به هنگام نماز است. نقل است که سعید بن عبداللّه حنفى در روز عاشورا، شهید نماز شد. وى پیشاپیش امام حسین علیه السلام ایستاد تا تیرهایى که از چپ و راست به سمت امام رها مى شد، به آن حضرت نخورد. آن قدر تیر به او خورد که وقتى نماز امام حسین علیه السلام تمام شد، سعید بن عبداللّه حنفى، به زمین افتاد و به مقام والاى شهات رسید.
پیروان نهضت اباعبداللّه علیه السلام نیز باید به نماز اهتمام ورزند و آن را در رأس امور خویش قرار دهند، به ویژه عزاداران حسینى علیه السلام نباید نماز را که واجب دینى است، فداى مراسم سینه زنى و عزادارى مستحب کنند و توجه داشته باشند که نماز، مایه برخوردارى از شفاعت حسین علیه السلام است.

امام حسین علیه السلام با همسران و فرزندان خویش در نهایت ادب و محبت و مهربانى معاشرت مى کرد. عقّاد مى نویسد: «حسین علیه السلام از آن کسانى بود که به فرزندان خویش، محکم ترین علایق را داشت و نیز نسبت به همسرانش بهترین عواطف را دارا بود. گفته شده است امام درباره همسر باوفایش، رباب و دختر شیرین زبانش، سکینه چنین مى گفت: به جان خود سوگند، خانه اى را دوست مى دارم که سکینه و رباب را میزبانى کند. من این دو را دوست مى دارم و مالم را در راه آنان مى دهم و کسى نمى تواند مرا بر این علاقه و دوستى ملامت کند.
همین دوستى و صمیمیت است که بناى خانواده را محکم و استوار مى گرداند و از تزلزل و فروپاشى آن جلوگیرى مى کند. ثمره این وفادارى و انس امام با همسرش را در رفتار همسر آن حضرت پس از شهادتش مى بینیم.
رباب، یکى از همسران باوفاى حسین علیه السلام بود که تا واپسین دم، از امام حسین علیه السلام جدا نشد و بار شهادت شوهر والا مقام خود را بر دوش کشید و به منزل رسانید. رباب بیش از یک سال پس از امام حسین علیه السلام زنده بود و در تمام این مدت به سوگ شوهر نشست ؛ زیر سقفى نرفت و از گرما و سرما پرهیز نکرد تا اینکه در غم حسین علیه السلام جان داد.
احترام به برادر
امام حسین علیه السلام به برادرش امام مجتبى علیه السلام بسیار احترام مى گذاشت و همواره با او، هم گام و همراه بود و هیچ گاه میان دو برادر شکافى رخ نداد. آنچه یکى انجام مى داد، دیگرى مى پسندید و مى پذیرفت.
از امام باقر علیه السلام نقل شده است که امام حسین علیه السلام به قدرى، برادرش امام مجتبى علیه السلام را گرامى مى داشت و بزرگ مى شمرد که در حضور او هیچ وقت سخن نمى گفت.
وحدت کلمه و اتفاق نظر، پیوسته در میان دو برادر برقرار بود. چون امام مجتبى علیه السلام با معاویه پیمان صلح بست، امام حسین علیه السلام پیمان برادرش را اجرا کرد. هنگامى نیز که برادرش به شهادت رسیده عراقیان براى امام حسین علیه السلام نامه هاى فراوانى نوشتند تا با رهبرى آن حضرت، معاویه را از خلافت، خلع و با ایشان بیعت کنند. با این حال، امام حسین علیه السلام در پاسخ به نامه ها، پیمان صلح برادرش را پیمان خود مى خواند و به آنها پاسخ منفى مى داد.
برگ هایى زرین از سخنان امام حسین علیه السلام
سخنان والاى مولایمان امام حسین علیه السلام چونان اقیانوسى است که در این بخش به اندازه انگشت دانه اى از این اقیانوس بهره برده ایم.
1. در مواردى که حق تو را ملزم مى سازد، بر آنچه نمى پسندى، شکیبا باش و در مواردى که هواى نفس، تو را فرا مى خواند، خود را از آنچه ناحق است و دوستش مى دارى، نگه دار.
پیام:
ـ همیشه پاى بند حق باش، حتى اگر به زیانت باشد.
ـ در مقابل هواى نفس، خود نگه دار باش!
2. کسى که تو را دوست دارد، از زشتى ها بازت مى دارد و کسى که دشمن توست، مغرورت مى کند.
پیام:
ـ یکى از موانع رسیدن به کمال، داشتن دوست بد است.
ـ در انتخاب دوست، نهایت تلاشت را بکن!
3. کسى که از راه نافرمانى خدا درصدد به دست آوردن چیزى باشد، آنچه را امید دارد، زودتر از دست مى دهد و آنچه بیم دارد، زودتر سر مى رسد.
پیام:
ـ شاید در ظاهر، با انجام گناه به سودى برسى، ولى اثر گناه به زودى دامن گیرت خواهد شد.
4. بدانید که زشت و زیباى دنیا، چونان رؤیایى است که زود مى گذرد و البته بیدارى و هوشیارى در روز قیامت است. کسى که در آخرت رستگار شد، جاودانه است و هر که در روز قیامت به عذاب الهى افتاد، گرفتارى اش جاودانه خواهد بود.
پیام:
ـ فریفته ظاهر زیباى دنیا مشو!
ـ لذت هاى دنیا زودگذر است.
5. اى فرزند آدم! تو روزگارى بیش زنده نیستى، هر روز که بگذرد، بخشى از وجود تو از دست رفته است.
پیام:
ـ به گذر عمرت توجه کن!
ـ از خواب غفلت بیدار شو!
ـ تا فرصت دارى، از عمرت، شایسته بهره بردارى کن!
6. هیچ گاه فریفته دنیا نشوید، زیرا امیدِ تکیه کننده هایش را قطع مى کند و طمع طمع کارانش را ناکام مى گذارد.
پیام:
ـ دل بسته دنیا مشو.
ـ دنیا را بر خواسته خدا ترجیح مده!
ـ زیبایى هاى فریبنده دنیا، تو را از معنویات دور نکند.
7. خود را در کار بیهوده به سختى انداختن، نشانه کم خردى و نادانى است.
پیام:
ـ عاقبت اندیش باش!
ـ پیش از آغاز هر کار، به فکر سود دنیا و آخرتش باش.
8. با ارزش هاى اخلاقى زندگى کنید و براى به دست آوردن سرمایه هاى نیک بختى بشتابید. کارى را که براى آن شتاب نکردید، به حساب نیاورید.
پیام:
ـ براى رسیدن به لحظه هاى خوش بختى شتاب کن.
9. نشستن با صاحبان خرد و اندیشه از نشانه هاى پذیرفتن حق است و بگو و مگو با غیر اهل فکر از نشانه هاى نادانى است.
10. آنچه را طاقت ندارى به اجبار بر خود مبند
پیام:
ـ پیش از پذیرش کار، جنبه هاى گوناگون آن را در نظر بگیر.
ـ متناسب با استعداد و توانایى ات، شغل انتخاب کن!
11. به خدا سوگند! بلاها، فقر، تهى دستى و کشتارها، بسیار زود و همچون دویدن اسبان سوارى در مسابقه یا حرکت تند سیلاب ها به سوى زمین هاى پست، دامن گیر دوستان ما مى شود.
پیام:
ـ یکى از راه هاى آزمایش مؤمنان، گرفتارى و بلاست.
ـ گرفتارى، گاهى از سر لطف خداوند به بندگانش است.
ـ انسان هاى مقرّب، بلاهاى بیشترى خواهند داشت.
12. کسى که لباس شهرت بپوشد، خدا در روز قیامت از او روى مى گرداند.
پیام:
ـ پوشش باید متناسب با شأن و موقعیت اجتماعى باشد.
ـ پوشیدن لباس نامعمول، تو را به خودنمایى متهم مى کند.
ـ مطابق با هویت اجتماعى ات لباس بپوش.

این گفتار، نگاهى دارد به بررسى جنبه هاى رفتارى امام حسین علیه السلام در حیطه مدیریت واقعه عاشورا و انطباق آن با اصول مدیریت امروز.
امام حسین علیه السلام با توجه به برخوردارى از شایستگى هاى ضرورى براى رهبرى، نهضت عاشورا را به بهترین صورت، از آغاز تا پایان و پس از آن و با در نظر داشتن همه مهارت هاى مدیریتى، رهبرى کرد.
با مرورى بر نهضت عاشورا درمى یابیم که امام حسین علیه السلام در رهبرى نهضت عاشورا تمام وظایف یک مدیر، مانند تصمیم گیرى، برنامه ریزى، سازمان دهى، هدایت، نظارت و هماهنگى را به خوبى به نمایش گذارد که به طور مختصر به آن اشاره مى شود:
1. تصمیم گیرى
امام براى اقامه اصل امر به معروف و نهى از منکر، از بیعت با یزید، خوددارى و با صراحت تمام و قاطعیت وصف ناپذیرى، آن را رد کرد. آن گاه نیز که عوامل یزید، بر وى فشار آوردند، تصمیم گرفت از مدینه خارج شود و با استقرار در مکه، حرم امن الهى، صداى اعتراض خود را به گوش مسلمانان برساند و پس از آن، دعوت عمومى مردم کوفه را اجابت کند. به عبارت دیگر، با رفتن به قتل گاه و با هدیه خون خود و فرزندان و یارانش، اصل امر به معروف را احیا و چهره مصداق عینى منکر؛ یعنى سلطنت یزید را آشکار سازد.
از آنجا که امام علیه السلام از نتیجه نهایى تصمیمش (قیام) آگاهى داشت، از ابتداى حرکت و در مسیر خود، هرگونه مخالفت و پیشنهادى مبنى بر دست کشیدن از حرکت و ارائه راه حل هاى دیگر را با بیان منطقى رد مى کرد و با قاطعیت تمام، تصمیم اولیه خود را عملى ساخت؛ تصمیمى که با آگاهى و پیش بینى لازم از نتایج، گرفته بود. اکنون نیز با گذشت قرن ها از آن دوران، درمى یابیم که تمام پیشنهادها و راه حل هاى دیگر نظیر بیعت با یزید، قیام در مدینه، پناه گرفتن در مکه، گرفتن امان از والى مکه، فرار به نقاط دوردست و مانند آن، نه تنها آثار گران بها و ارزشمند آن حماسه را در پى نداشت، بلکه پى آمدهاى ناگوارى براى جامعه اسلامى ایجاد مى کرد. وجه تمایز تصمیم امام حسین علیه السلام با تصمیم دیگران در این بود که پیشنهاد دهندگان راه هاى دیگر، ظاهر را مى دیدند و شکست و پیروزى را با معادله ها و محاسبه هاى عادى و ظاهرى ارزیابى مى کردند. آنان ساقط کردن حکومت یزید و تشکیل حکومت را هدف نهضت امام فرض کرده بودند و از پشت پرده و واقعیت امر آگاهى نداشتند.
2. برنامه ریزى
برنامه ریزى صحیح و اساسى بر دو اصل استوار است.
الف) دقت در هدف گذارى
امام حسین علیه السلام روزى که از مدینه خارج شد، اهداف نهضت را در قالب وصیت نامه اى به برادرش محمد حنفیّه چنین تبیین فرمود:
[مردم دنیا بدانند] که من یک فرد جاه طلب، اخلال گر، مفسد و ظالم نیستم (من چنین هدف هایى ندارم، قیام من قیام اصلاح طلبى است) و خروج کردم براى اینکه امت جدم را اصلاح کنم، امر به معروف و نهى از منکر کنم و شیوه جدم و پدرم را عملى سازم.
خلاصه، پایان این مرحله از نهضت را با عبارت هاى متعددى از شهادت بر مى شمارد. از جمله آنها: «اگر دین جدم جز به کشته شدن من استوار نمى ماند، پس اى شمشیرها مرا فراگیرید.»
و نیز فرمود: هر کس خون قلبش را در راه ما نثار مى کند و خود را براى شهادت و دیدار حق آماده کرده، با ما حرکت کند.
همان گونه که از گفته هاى امام علیه السلام مشهود است، هدف نهایى از نهضت در یک کلمه خلاصه مى شود و آن حیات و حفظ اسلام است.
ب) پیش بینى و زمان بندى
امام حسین علیه السلام به دنبال خواسته یزید براى بیعت، به خوبى اوضاع را پیش بینى کرده بود و از آغاز تا پایان حرکت، مسئله بیدارى جامعه اسلامى و افشاى عملکرد حاکمان اموى به ویژه یزید، عنایت داشت. بى گمان، حرکت دادن خانواده پیامبر به همراه زنان و کودکان از کوره راه ها و بیابان ها، از مدینه تا مکه و از آنجا تا کربلا، براى این بود که عاطفه آن مردم را برانگیزاند و سؤال هایى در اذهان عمومى به وجود آورد که ثمره آن بعدها آشکار شد. ازاین رو، امام در آستانه حرکت از مدینه به سوى کربلا، به دو بخش از مبارزه خود اشاره مى کند؛ یکى بخش شهادت (عملیات نظامى) و دیگرى بخش اسارت (عملیات فرهنگى). ایشان به فرمایش جدش نیز اشاره دارد که فرمود: «پس خداوند خواسته است که تو را کشته ببیند.... و زنان (دیگر همراهان) را اسیر».
بر این اساس، امام حسین علیه السلام براى رسیدن به اهداف نهضتش، حساب شده و با برنامه پیش رفت و تمامى برنامه هایش، سنجیده و عاقبت اندیشانه بود.
3. سازمان دهى
نهضت امام حسین علیه السلام در دو بخش شهادت (عملیات نظامى) و اسارت (عملیات فرهنگى) سازمان دهى شد. فرآیند نهضت به دو برنامه کوتاه مدت (شامل اقدام ها و پیش بینى حوادث احتمالى در منازل پیموده با اهداف و نتایج ارزشمند) و برنامه بلندمدت (در قالب به اسارت رفتن فرزندان و خاندان امام) و در میانه این دو برنامه، به برنامه اصلى؛ یعنى حماسه خونین روز عاشورا تقسیم مى شد.
برنامه کوتاه مدت با این اهداف آغاز شد:
ـ تبیین اصول، مبانى و ماهیت نهضت، براى الگو قرار دادن آن براى آیندگان
ـ تبیین اهداف و درستى نهضت؛
ـ مستندسازى نهضت عاشورا در تاریخ؛
ـ دریافت خبرهایى از دشمن و اضاع منطقه عملیاتى؛
ـ جذب و آماده سازى نیروهاى عملیاتى در روز عاشورا.
باوجود دشوارى هاى حضور زنان و کودکان، برنامه بلندمدت امام براى تبیین و گسترش حماسه حسینى بسیار مؤثر بود. امام این بار سنگین را پس از خود بر دوش سیدالساجدین علیه السلام و خواهر گرامى اش، زینب کبرا علیهاالسلام نهاد که آن دو بزرگوار نیز این رسالت را به زیبایى تمام انجام دادند. بدین گونه بود که فساد و خون ریزى بنى امیه و یزید، افشا و نهضت حسینى تثبیت شد.
4. هماهنگى
در نهضت عاشورا، میان امام حسین علیه السلام و اصحاب و یارانش هماهنگى و هم دلى بود و همه آنان براى دست یابى به وصال حق و اداى تکلیف امر به معروف و نهى از منکر در کنار امام حسین علیه السلام قرار گرفته بودند.
همه اصحاب در پیروى از رهبر نهضت، فعالیت هاى یکسانى انجام مى دادند. آنان در روز عاشورا در صف هاى به هم پیوسته، یک رنگى و همراهى و وحدت خود را تا پاى جان به نمایش گذاشتند و هیچ گونه تعارضى در عملکردهاى آنان دیده نشد.
5. رهبرى
هدایت و رهبرى در نهضت امام حسین علیه السلام بر پایه اصول و ارزش هاى دینى قرار داشت که امام سجاد علیه السلام در خطبه آتشین خود در شهر شام و کاخ یزید به بعضى از این اصول اشاره فرمود. ایشان بدین گونه هم به معرفى خاندان عصمت علیهم السلام به ویژه رهبر نهضت، اباعبداللّه الحسین علیه السلام پرداخت و هم چهره ناپاک و ناشایست بنى امیه، به ویژه یزید را افشا کرد.
امام سجاد علیه السلام در بخشى از این خطبه به بعضى شرایط و ویژگى هاى رهبرى پرداخته است که در زیر به آن مى پردازیم:
اى مردم! خداوند به ما شش چیز عنایت فرموده است: دانش، بردبارى، جوان مردى، فصاحت بیان، شجاعت و محبت در دل هاى اهل ایمان.
خداوند، این ویژگى ها را تنها به افراد خاصى که مأمور هدایت بشر هستند، عطا مى فرماید. با بررسى زندگانى امام حسین علیه السلام و نهضتش درمى یابیم که آن حضرت تمام شرایط یک رهبر شایسته را دارا بود.
6. نظارت
امام حسین علیه السلام در شب عاشورا از محیط خیمه ها تا نزدیکى لشکر دشمن بیرون رفت. فردى از امام پرسید: دلیل نزدیک شدن شما به لشکر دشمن در این وقت شب چیست؟ امام در پاسخ وى فرمود: آمده ام تا پستى و بلندى اطراف خیمه ها را بررسى کنم که مبادا براى دشمن مخفى گاهى باشد و از آنجا براى حمله خود یا دفع حمله شما استفاده کند.
همچنین یکى دیگر از فعالیت هاى سپاه امام در شب عاشورا این بود که سلاح هاى خود را براى فردا آماده سازند.
بدین ترتیب مى بینیم که امام بر تمامى مراحل عملیات، نظارت داشت. آن حضرت با به کارگیرى صحیح ترین اصول مدیریتى، نهضت را رهبرى و اداره کرد و براى بهره بردارى از آن نیز برنامه هاى دقیق و حساب شده اى را به اجرا گذاشت که جلو هرگونه تحریف احتمالى از سوى امویان براى خاموش کردن آن نهضت را بگیرد.
منابع پیشنهادى در زمینه شخصیت و سخنان امام حسین علیه السلام
1. امام حسین علیه السلام
صاحبى، محمد جواد، تهران، رشد همگان، چاپ اول، 1376، 80 صفحه.
2. امام حسین علیه السلام در آیینه تاریخ
تقى زاده انصارى، بدر، تهران، علوم روز، چاپ اول، 1380، 804 صفحه.
3. امام اصلاحگر
معزى، سعید، تهران، نذیر، چاپ اول، 1380، 80 صفحه
4. بررسى کوتاهى در زندگى رهبر آزادگان حسین علیه السلام
حکیمى، محمود، قم، نسل جوان، 1354، 111 صفحه.
5. تاریخ سیدالشهدا علیه السلام
صفایى حائرى، عباس، با تحقیق و ویرایش واحد تحقیقات مسجد مقدس جمکران، قم، مسجد مقدس جمکران، چاپ اول، 1379، 669 صفحه.
6. تحقیق و پژوهش در تاریخ زندگانى امام حسین علیه السلام
اخلاقى، محمد اسحاق، قم، ثقلین، چاپ اول، 1378، 972 صفحه.
7. ثاراللّه ، خون حسین علیه السلام در رگ هاى اسلام
عندلیب همدانى، حسین، قم، انتشارات در راه حق، چاپ اول، 1376، 335 صفحه.
8. خورشید شهادت (نقش خواص در تحولات جامعه اسلامى)
مجموعه مقالات چهارمین سمینار بررسى ابعاد زندگى امام حسین علیه السلام ، تهران دانشگاه امام حسین علیه السلام ، مؤسسه چاپ و انتشارات، چاپ اول، 1378، 580 صفحه.
9. رجعت خونین
ابراهیم پور، ابراهیم، قم، مرکز پژوهش هاى اسلامى صدا و سیما، 1378، 66 صفحه
10. شخصیت شناسى عاشورا
علوى، سید رسول، قم، مرکز پژوهش هاى اسلامى و صدا و سیما، چاپ اول 1380، 254 صفحه
11. شناخت عوامل بنى امیه در واقعه عاشورا
یدائى، حیدرعلى، تهران، برهان، چاپ اول، 1379، 84 صفحه .
12. چهل حدیث از امام حسین علیه السلام (گوهرهاى حسینى)
شریفى، محمود، قم، معروف، چاپ اول، 1376، 80 صفحه
13. چلچراغ حسینى (چهل حدیث برگزیده از سخنان گهربار حضرت حسین بن على علیه السلام ) رهبر، محمدتقى، تهران، بنیاد بعثت، مؤسسة الحسین، چاپ اول، 1376، 40صفحه.
14. بازتاب وحى (سخنان امام حسین علیه السلام )
حسینیان، سعید، با مقدمه: مهدى حائرى طهرانى، تهران، امام مهدى(عج)، چاپ اول 1379، 180صفحه.
15. سخنان حسین بن على علیه السلام از مدینه تا کربلا
نجمى، محمد صادق، قم، دفتر انتشارات اسلامى (جامعه مدرسین)، 1373، 360 صفحه.
16. توفان خطبه ها (خطبه امام حسین علیه السلام ، خطبه امام سجاد علیه السلام ، خطبه حضرت زینب علیهاالسلام ، خطبه حضرت ام کلثوم علیهاالسلام
ده بزرگى، احد، تهران، پیام آزادى، چاپ اول، 1379، 120 صفحه.
17. فرهنگ سخنان امام حسین علیه السلام
دشتى، محمد، قم، مؤسسه تحقیقاتى امیرالمؤمنین، چاپ اول، 1379، 751صفحه.
18. فرهنگ عاشورا
محدثى، جواد، قم، معروف، چاپ چهارم، 1387، 512 صفحه.