در میان ادیان باستانی و بیش از همه در آیین زرتشت، از زندگی پس از مرگ و تأثیر کارهای نیک و زشت در سرنوشت بعدی انسان، بهشت و دوزخ، پل صراط و پاداش و کیفر کارها به صراحت سخن به میان آمده، هرچند مانند دیگر آیین‌های باستانی با اموری سطحی و خرافی آمیخته شده است.[8]
ساموئل کینگ، جامعه‌شناس معروف، می‌نویسد:
امروز در سراسر جهان نه تنها مذهب وجود دارد، بلکه تحقیقات دقیق نشان می‌دهد طوایف نخستین بشر نیز دارای نوعی مذهب بوده‌اند، چنان‌که اسلاف انسان امروزى، «فیندارتال‌ها» نیز دارای نوعی مذهب بوده‌اند؛ زیرا مرده‌های خودشان را به وضع مخصوصی به خاک می‌سپردند و ابزار کارشان را کنار مرده‌ها می‌نهادند و بدین طریق، عقیده خود را به وجود دنیای دیگر به ثبوت می‌رسانیدند.[9]
اندیشمند دیگری می‌گوید:
حقیقت این است که این ایمان و اعتقاد فطری به زندگی پس از مرگ، بهترین و نیرومندترین دلیل برای تحقق و واقعیت‌یک چنین زندگی و عالَمی است. هرگاه خداوند بخواهد بشر را نسبت به موضوعی قانع سازد، عوامل و اسباب ایمان و باور را در غریزه و فطرت او قرار می‌دهد و همین انگیزه درونی و فطری است که از دیرباز اعتقاد به زندگی پس از مرگ را در افراد بشر زنده نگه ‌داشته است... .[10]
اگرچه انسان بر اثر محروم بودن از فراگیری و دست نیافتن به پله‌های بلند خردورزى، هنوز از درک حقیقت و چگونگی زندگی پس از مرگ ناتوان است، ولی در همین اعتقاد به امور خرافی و بی‌اساس در ادیان و مذاهب گوناگون یا آمیخته شدن باورهای درست با باورهای همراه با خرافه، حقیقتی روشن به چشم می‌خورد و آن، اصل اعتقاد به زندگی پس از مرگ است.
حقیقت این است که انسان در اعماق وجودش به جاودانگی پس از مرگ معتقد است، گرچه کردارها و رفتارهای ناشایست بر روی این حقیقت سایه افکنده باشد و زبانش به دلایلی این حقیقت را انکار کند. روان ناخودآگاه انسان به وی می‌گوید که پس از این دنیای مادی و چهارچوب تن و پس از این جهان به ظاهر زیبا، فریبنده و بزرگ، جهانی است فرامادى، بی‌کران و بی‌پایان... .
ز) معاد در عهد عتیق
هر چند در تورات جمله‌های صریحی درباره روز قیامت بیان نشده است، ولی در عهد عتیق جمله‌های روشنی درباره زندگی پس از مرگ وجود دارد. برای نمونه، صریح‌ترین سخنانی که در عهد عتیق درباره معاد بیان شده، عبارتند از:
«میراننده و زنده‌کننده و زیرآورنده به قبر و بیرون آورنده، خداوند است».[11]
«در روز حدّتِ خداوند، نه نقره و نه طلای ایشان به رهانیدن ایشان قادر خواهد بود، آن روز که تمامی زمین از آتش غیرت او خواهد سوخت؛ زیرا که به زودی زود، تمامی ساکنان زمین را به انجام خواهد رسانید».[12]
«مردگان تو زنده خواهند شد و اموات خواهند برخاست. ای شما که ساکنان در خاک هستید!‌بیدار شده ترنم نمایید و زمین، اموات را بیرون خواهد انداخت».[13]
ح) معاد در عهد جدید
بررسی اناجیل چهارگانه، اصل مهمی را به ما می‌نمایاند و آن اینکه، نه تنها حضرت مسیح وجود رستاخیز را به‌طور زبانی تبلیغ کرده، بلکه با زنده کردن مردگان، نمونه‌ای از رستاخیز انسان را به صورت عملی به امت خود نشان داده است. در فرازهایی از اناجیل می‌خوانیم:
آیا مطالعه نموده‌اید آنچه از خدا درباره برخاستن مردگان به شما گفته شده است که خدای ابراهیم و اسحاق و یعقوب(ع) منم و خدا، خدای مردگان نیست، بلکه خدای زندگان است.[14]
تمام گناهان بنی‌آدم آمرزیده خواهد شد، مگر آنکه به روح‌القدس کفر گویند که هرگز آمرزیده نخواهند شد، بلکه مستوجب عذاب ابدی است.[15]
پس هرگاه که دست، تو را بلغزاند، قطعش بنما که برای تو بهتر است که بی‌دست داخل حیات شوى، از آنکه دو دست داشته باشی و در جهنم وارد شوى.[16]
خواهش پدر که مرا فرستاد، این است که هر چه به من بخشید، من هیچ چیز آن را تباه نکنم و خواهش آن‌که مرا فرستاده این است که هر کس پسر را ببیند و بر او ایمان آورد، مالک زندگی جاودانی شود و من او را در روز بازپسین خواهم برخیزانم.[17]
4. میل به جاودانگى، نشانه فطری بودن معادباورى
معاد در فطرت هر انسانی ریشه دارد. از کجا آمده‌ایم، به کجا خواهیم رفت و آغاز و انجام هستی کجاست، از جمله پرسش‌هایی است که ذهن همه را به خود مشغول می‌سازد. کیست که از خود نپرسد چرا با احساس کردن مرگ، در وجودش میل به ماندگاری و جاودانگی احساس می‌کند؟
از آغاز آفرینش، در مظاهر تمدن‌های پیشین و انسان‌های نخستین، علاقه شدید به جاودانگی و تلاش برای دست‌یابی به آب حیات، اکسیر جوانی و مانند آن دیده می‌شود. ازاین‌رو، دانشمندان، «حب بقا» را لازمه طبیعی «حب ذات» می‌دانند و از‌آن‌جا‌که حب ذات، از غرایز اصلی و امیال مسلّم انسان است و هر کسی به یقین، خودش را دوست دارد، جاودانگی خود را نیز دوست خواهد داشت.
اگر انسان خود را به درستی بشناسد و حقیقت هستى، آفرینش و زندگی خود را به خوبی دریابد، این گرایش، جهت درست خود را می‌یابد. در غیر این صورت، گرفتار اشتباه در مصداق می‌شود و از روی نادانى، میل به بقا را به راه نادرست هدایت می‌کند و گرفتار انحراف‌های اخلاقی فراوان می‌شود.
اگر انسان دریابد حقیقت او حقیقتی غیرمادی است و زندگی‌اش به زندگی دنیوی منحصر نیست، حب بقا و میل به جاودانگى، او را متوجه زندگی ابدی خواهد کرد. در مقابل، اگر گمان کند وجود او همین وجود مادی و زندگی او منحصر به همین زندگی دنیوی است، این گرایش فطری و میل به جاودانگى در انسان، از راه طبیعی و مسیر فطری خود منحرف می‌شود و در همین مرحله کوتاه از وجود مادی و زندگی دنیوی انسان متوقف می‌شود. بی‌شک، کسی که اساس جهان‌بینی او بر ماده استوار باشد در عرصه عمل، به هر رفتار و عملی دست می‌زند و اخلاق را بر مبنای امیال خویش معنا می‌کند.[18]
میل به بقا، میلی است فطری و تکوینی که در نهاد و سرشت انسان قرار داده شده و آنچه در ارتباط با این میل، در اختیار انسان است، جهت دادن به آن، تعیین مصداق برای آن، آثار و پی‌آمدهای آن و رفتاری است که انسان به تأثیر از آن انتخاب می‌کند. این موارد به‌دلیل ویژگی اختیاری بودنشان، در حوزه اخلاق قرار می‌گیرند و بار ارزشی مثبت یا منفی دارند.[19]
در آیاتی از قرآن کریم به وجود میل فطری انسان، به بقا اشاره می‌شود. در آیه 120 سوره طه می‌خوانیم:
فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ الشَّیْطَانُ قَالَ یَا آدَمُ هَلْ أَدُلُّکَ عَلَی شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَ مُلْکٍ لایَبْلَى.
پس شیطان او را وسوسه کرد و گفت: ای آدم! آیا تو را به درخت جاودانگی و ملکی که زایل نمی‌شود، راه نمایم؟
همچنین خداوند در آیه‌ای دیگر می‌فرماید:
فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّیْطَانُ لِیُبْدِیَ لَهُمَا مَا وُرِیَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْآتِهِمَا وَ قَالَ مَا نَهَاکُمَا رَبُّکُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلّا اَنْ تَکُونَا مَلَکَیْنِ اَوْ تَکُونَا مِنَ الْخَالِدِینَ. (اعراف: 20)
پس شیطان آن دو (آدم و حوا) را وسوسه کرد تا آنچه را از عورت‌هایشان بر ایشان پوشیده مانده بود، برای آنان نمایان گرداند و گفت: پروردگارتان شما را از این درخت منع نکرد جز برای آنکه ]مبادا[ دو فرشته گردید یا از ]زمره[ جاودانان شوید.
این آیات بیان‌کننده آگاهی شیطان از میل آدم و حوا به جاودانگی است و با توجه به آنها درمی‌یابیم چنین میلى، از آغاز آفرینش در نهاد آدم و فرزندانش وجود داشت.
همچنین، خداوند با این هدف که انسان را به‌سوی خود و آخرت متمایل کند، می‌فرماید:
إِنَّمَا عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ مَا عِنْدَکُمْ یَنْفَدُ وَ مَا عِنْدَاللَّهِ بَاقٍ. (نحل: 95 و 96)
زیرا آنچه را نزد خداست اگر بدانید، برای شما بهتر است. آنچه پیش شماست تمام می‌شود و آنچه پیش خداست پایدار است.
چنین بقایی برای کسی مفید است و او را به آخرت سوق خواهد داد که به‌طور فطری جویای ماندگاری ابدی باشد و ازآن‌جا‌که انسان به‌صورت فطری در جست‌وجوی شیء بادوام‌تر و ماندگار‌تر است، خداوند با جمله «مَا عِنْدَاللَّهِ بَاقٍ»، مصداق آن شیء را به او نشان می‌دهد تا کشش درونی و میل فطری‌اش را به‌سوی آن جذب کند.[20]
[1]. علی‌اکبر دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377، چ 2، ج 13، ص 21086.
[2]. «مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ اْلآخِرِ وَ عَمِلَ صالِحًا فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ؛ هر کس به خدا و روز بازپسین ایمان آورد و کار نیکو کند، پس نه بیمی بر ایشان است و نه اندوهگین خواهند شد». (مائده: 69)
[3]. زین‌العابدین قربانی لاهیجى، به‌سوی جهان ابدى، نشر طباطبایى، 1387 ه . ق، چ 2، صص 21 و 22 .
[4]. همان، ص 29.
[5] . همان، ص 33: حدود نیم قرن پیش از میلاد مسیح شاعری به نام قرچیل اشعار حماسی «انیا‌ده» را که مشتمل بر 12 فصل است می‌سراید. وی در یکی از فصل‌های شش‌گانه‌ای که مربوط به اینیاس قهرمان داستان است شرح مسافرت او را به عالم دیگر برای ملاقات با روح پدرش انشیز نقل کرده است.
[6]. همان، ص 34.
[7]. همان، ص 37.
[8]. همان، صص 53 و 54.
[9]. جامعه‌شناسی ساموئل کینگ، ص 192، به نقل از: مبانی اعتقادات در اسلام، واحد آموزشی عقیدتی سیاسی سپاه پاسدارن، 1363، چ 3، ص 55.
[10]. به‌سوی جهان ابدى، صص 87 و 88 .
[11]. کتاب اول سموئیل، فصل دوم، جمله 6، به نقل از: جعفر سبحانى، خدا و معاد، تهران، کتاب‌خانه مدرسه چهل ستون جامع، ‌ص 31.
[12]. کتاب اصفیاء نبى، فصل اول، جمله 18، به نقل از: خدا و معاد، ص 32.
[13]. کتاب اسقیاء، باب 26، جمله 19، به نقل از:‌ خدا و معاد، ‌ص 32.
[14]. انجیل متى، باب 29، جمله‌های 31 و 32، به نقل از: ‌خدا و معاد، ص 32.
[15]. انجیل مرقس، باب 3، جمله‌28، به نقل از: خدا و معاد، ص 32.
[16]. همان، باب 9، جمله‌های 43 و 50، به نقل از: خدا و معاد، ص 32.
[17]. انجیل یوحنا، فصل 6، جمله‌های 39 و 40، به نقل از: خدا و معاد، ص 32.
[18]. محمدتقی مصباح یزدى، اخلاق در قرآن، تحقیق و نگارش: محمدحسین اسکندرى، قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، 1380، صص 153 و 154.
[19]. همان، ص 155.
[20] . همان، صص 156 158.