رهنمودهای اهلبیت علیهم السلام به پیروان خود، بخش بزرگی ازمعارف اسلامی را تشکیل میدهد. سفارش های امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب در بردارنده حکمت های بسیاری است و راه و رسم زندگی را به همه آنها که خواهان سعادت اخروی هستند، می آموزد. امام صادق(ع) به آسیب شناسی اجتماعی میپردازد و هنجارها و ناهنجارها را معرفی میکند. شرح معانی بلند این سفارش ها فرصت زیاد و توان علمی فراوان می طلبد که نگارنده از آنها برخوردار نیست. نوشتار حاضر شرحی مختصر بر سخنان امام صادق(ع) است.
ابتدا دو مقدمه را تقدیم می نماییم:
1- عبدالله بن جندب کیست؟
عبدالله بن جندب از علمای بزرگ شیعه و راویان پارسا ومورداطمینان درسده دوم هجری و از یاران امام صادق، امام کاظم وامام رضا علیهما السلام است. (1) وی نزد ائمه علیهم السلام مقامو منزلت رفیعی داشت. (2) عبدالله بن جندب از امام رضا(ع)پرسید: آیا از من راضی هستید؟ آن حضرت فرمود: بله، قسم به خداوند! خدا و رسولش نیز از تو راضی هستند. (3)
عشق و ارادت خالصانه عبدالله بن جندب به اهلبیت علیهم السلام وتلاش فراوان او برای ترویج فرهنگ شیعی سبب شده است که نام اودر بین صدها راوی حدیث جاودانه بماند. روایت های فراوان او گواه این که وی در نقل و حفظ احادیث ائمه علیهم السلام نقش عمده ای داشته است.
2 سند وصیت
قدیمی ترین منبع شیعی که سفارش های امام صادق(ع) به عبدالله بنجندب را نقل کرده، کتاب «تحف العقول»، (4) اثر دانشمند وارسته شیعه، فقیه و محدث بزرگ، «ابومحمدحسن بن علی بن حسینبن شعبه حرانی» است، که در قرن چهارم هجری و معاصر شیخ صدوق(متوفای 318 ه .ق) میزیست. او استاد شیخ مفید (متوفای413 ه. ق) بود. عبدالله بن جندب نزد عالمان رجال، شخصیتی ستودنی دارد.
ابن شعبه حرانی سفارش های امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب راهمانند سایر روایت های بدون ذکرنام راویان آن آورده است. اودرمقدمه تحف العقول به این نکته اشاره و دلیلش را این گونه بیان میکند: «به منظور سبکی، اختصار و ایجاز و نیز باتوجه به محتوای احادیث که بیشتر درباره آداب، اخلاق، مواعظ و حکمتها است، سندهای روایتها را نیاوردم.» (5)
علامه مجلسی(ره) در کتاب ارزشمند بحارالانوار، (6) متن کامل سفارشهای امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب را به نقل از تحف العقول، با تفاوت های بسیار اندک آورده است.
با توجه به مقام والای مولف و محتوای احادیث که در باب اخلاق وآداب وسنن است. حذف سند حدیثها خللی به وجود نخواهد آورد،زیرا تمام عالمان شیعه همواره از این کتاب پرارزش استفاده کرده اند و به آن اعتماد داشته اند.
هشدار به دوستان
امام صادق(ع) دراولین جمله از سفارشهای سازنده خود، به دوستانخود هشدار میدهد و آنها را از خطر دامهای شیطان آگاه میسازد:
«یاعبدالله! لقد نصب ابلیس حبائله فی دارالغرور فما یقصد فیهاالااولیائنا»; ای عبدالله! ابلیس دام هایش را در دنیای فریبندهفقط به قصد شکار دوستان ما پهن کرده است.
امام صادق(ع) به عبدالله بن جندب هشدار میدهد که مواظب شکارگا هها و دام های شیطان باشد:
یابن جندب! ان للشیطان مصائد یصطادبها فتحاموا شباکه ومصائده.»
ای پسر جندب! شیطان مکانهایی برای شکار دارد. مواظب دامها وشکارگاه های او باشید!
عبدالله بن جندب میپرسد: یابن رسول الله(ص) و ماهی؟
ای پسرفرستاده خدا! آنها چیستند؟
«اما مصائده فصد عن برالاخوان، و اما شباکه فنوم عن قضاءالصلوات التی فرض الله.» اما ابزار شکار او است شیطان ایجادمانع در نیکی به برادران و دام های شیطان خفتن از انجام نمازهایواجب است.
فایده های نیکی به برادران
در رفتارها و روابط اجتماعی، که تشکیل دهنده بخش عظیمی اززندگی انسانها، است، داشتن حس همیاری و روحیه نیکی به برادران دینی نشان دهدهنده پویایی و سلامت جامعه است.امام صادق(ع) ازسویی بی توجهی به آن را شکارگاه شیطان شمرده و از سوی دیگر اهمیت و ارزش این خصلت نیکو را با ذکر گوشه هایی از آثار وفوائد آن، این گونه بیان داشته است:
الف- عبادت خدا
هدف از آفرینش انسان در فرهنگ متعالی قرآن، بندگی و کرنش درمقابل آفریدگار است: (و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون) (7) ;«جن و انس را جز برای بندگی و عبادت نیافریدم.» از جلوه های پرارزش این هدف، نیکویی به برادران و دیدار آنها است.
«اما انه مایعبدالله بمثل نقل الاقدام الی برالاخوان وزیارتهم»; آگاه باش! همانا خداوند به چیزی مانند گام برداشتن در راه نیکی به برادران و دیدار آنها بندگی نشده است.
ب- سعی بین صفا و مروه
دومین اثر نیکی به دیگران، داشتن ثواب سعی بین صفا و مروه است:
«یابن جندب! الماشی فی حاجه اخیه کالساعی بین الصفا والمروه.»
ای پسر جندب! کسی که برای بر طرف کردن نیاز برادر خود گام برمیدارد مانند کسی است که سعی بین صفا و مروه میکند.
ج- به خون غلطیدن در راه خدا
ارزش دیگری که نیکی به برادران دینی در پی دارد همانندی آن باکشته شدن در راه خدا است: «وقاضی حاجته کالمتشحط بدمه فی سبیل الله یوم بدر واحد»; برطرف کننده نیاز برادر دینی همانند کسی است که روز بدر و احد در راه خدا به خون خود بغلطد.
د- همنشینی با حور
«یابن جندب! من سره ان یزوجه الله الحور العین و یتوجه بالنورفلیدخل علی اخیه المؤمن السرور»; ایپسرجندب! هرکه خوشحال میشود از این که خداوند او را به ازدواج حورالعین در آورد وتاج نور برسرش نهد باید دل برادر مومنش را شاد سازد.
عقوبت سستی دررفع نیاز برادران
جامعه ای که به مشکلات و گرفتاری های هم نوعان خود بی توجه باشد ونسبت به حقوق نیازمندان سستی نماید زمینه عذاب سخت خداوند رافراهم آورده است:
«ما عذب الله امه الا عنداستهانتهم بحقوق فقراء اخوانهم»;خداوند امتی را عذاب نخواهد کرد، مگر در وقتی که نسبتبه حقوقبرادران نیازمند خود سستی نمایند.
آسیب شناسی روابط اجتماعی
امام جعفرصادق(ع) چند مورد از آسیب های روابط اجتماعی را چنین بیان کرده است:
1- غش: خیانت، نیرنگ وکلاه برداری.
2- تحقیر: خوار و کوچک شمردن دیگران و بی توجهی به شخصیت آنها.
3- دشمنی: کینه توزی و درگیری.
4- حسادت: ناراحتشدن از خوبیهای دیگران و خیر دیگران رانخواستن.
«و من غش اخاه وحقره وناواه جعل الله النار ماءواه، و من حسدمومنا انماث الایمان فیقلبه کما ینماث الملح فی الماء»; هرکسبه برادر مومنش نیرنگ زند و او را کوچک و خوار شمارد و با اودرگیر شود، خداوند جایگاهش را آتش قرار دهد و هرکه به مومنی حسادت ورزد ایمان در دلش آب شود، همانند آب شدن نمک در آب.»
زیانهای غفلت از نماز
«ویل للساهین عن الصلوات، النائمین فی الخلوات، المستهزئینبالله و آیاته فی الفترات، اولئک لاخلاق لهم فی الاخره و لایکلمهمالله و لا ینظرالیهم (8) ، یوم القیمه و لایزکیهم و لهم عذابالیم»; وای برغفلت کنندگان ازنماز، خواب رفتهگان در خلوتها وآنها که در زمان ضعف دین، خدا و نشانه هایش را تمسخر میکنند.آنها هیچ بهره ای درآخرت ندارند. خداوند در روز قیامت با آنهاسخن نمیگوید و به آنها نگاه نمیکند و آنها را نمیبخشد و برایآنها عذابی دردناک است.
امام صادق(ع) در ادامه سفارش هایش به عبدالله بن جندب فرمود:
«یابن جندب! اقل النوم باللیل و الکلام بالنهار فما فی الجسدشییء اقل شکرا من العین و اللسان، فان ام سلیمان فالت لسلیمان(ع) یابنی ایاک و النوم فانه یفقرک یوم یحتاج الناس الیاعمالهم»; ای پسر جندب! در شب کم بخواب و در روز کم بگو، زیرادر جسم آدمی عضوی کم سپاس تر از چشم و زبان نیست. همانا مادرسلیمان به سلیمان گفت: پسرم! از خواب بپرهیز، زیرا تو را درروزی که مردم به اعمال و کردار خود نیازمندند، سخت محتاج میکند.
باتوجه به نیاز طبیعی ولازم انسان به خواب، مذمت آن دراین سخنان مربوط به پرخوابی و خواب هایی است که انسان را از انجام وظایف دینی و دنیایی باز میدارد.
کوثر :: تیر 1379، شماره 40
____________________________________
1- رجال شیخ طوسی، ص226، 355 و379.
2- رجال علامه حلی، ص 105.
3- رجال کشی، ص 585.
4- تحف العقول، ص 311.
5- همان، ص 4.
6- بحارالانوار، ج 78، ص279، ح113.
7- ذاریات، آیه56.
8- جمله «ولاینظر الیهم» در نسخه تحف العقول نیست ولی دربحارالانوار آمده است
