مفسران اسلامى كلمه امى را سه جور تفسير كرده اند:
الف. درس ناخوانده و ناآشنا به خط و نوشته
اكثريت طرفدار اين نظرند و يا لااقل اين نظر را ترجيح مى دهند. طرفداران اين نظر گفته اند اين كلمه منسوب به (ام) است كه به معنى مادر است. امى يعنى كسى كه به حالت مادرزادى از لحاظ اطلاع بر خطوط و نوشته ها و معلومات بشرى باقى مانده است، و يا منسوب به (امت) است، يعنى كسى كه به عادت اكثريت مردم است، زيرا اكثريت توده، خط و نوشتن نمى دانستند و عده كمى مى دانستند، همچنانكه (عامى) نيز يعنى كسى كه مانند عامه مردم است و جاهل است (1). بعضى گفته اند يكى از معانى كلمه (امت) خلقت است و (امى) يعنى كسى كه بر خلقت و حالت اوليه كه بى سوادى است باقى است و به شعرى از (اعشى) استناد شده است (2)، و به هر حال، چه مشتق از (ام) باشد و چه از (امت)، و (امت) به هر معنى باشد، معنى اين كلمه درس ناخوانده است.
ب. اهل ام القرى
طرفداران اين نظر اين كلمه را منسوب به (ام القرى) يعنى مكه دانسته اند. در سوره انعام آيه 93 از مكه به (ام القرى) تعبير شده است:
و لتنذر ام القرى و من حولها.
براى اينكه تو به مكه و آنان كه در اطراف مكه هستند اعلام خطر كنى.
اين احتمال نيز از قديم الايام در كتب تفسير آمده است (3) و در چندين حديث از احاديث شيعه اين احتمال تأييد شده است، هر چند خود اين حديثها معتبر شناخته نشده است و گفته شده و ريشه اسرائيلى دارد (4).
اين احتمال به ادله اى رد شده است (5):
يكى اينكه كلمه (ام القرى) اسم خاص نيست و بر مكه به عنوان يك صفت عام نه يك اسم خاص اطلاق شده است. ام القرى يعنى مركز قريه ها. هر نقطه اى كه مركز قريه هايى باشد ام القرى خوانده مى شود. از آيه ديگر از قرآن كه در سوره قصص آيه 59 آمده است معلوم مى شود كه اين كلمه عنوان وصفى دارد نه اسمى:
و ما كان ربك مهلك القرى حتى يبعث فى امها رسولا.
پروردگار تو چنين نيست كه مردم قريه هايى را هلاك كند مگر آنكه قبلا پيامبرى در مركز آن قريه ها بفرستد و حجت را بر آنها تمام كند.
معلوم مى شود در زبان قرآن هر نقطه اى كه مركز يك منطقه باشد ام القراى آن منطقه است (6).
ديگر اينكه اين كلمه در قرآن به كسانى اطلاق شده است كه مكى نبوده اند. در سوره آل عمران آيه 20 مى فرمايد:
و قل للذين اوتوا الكتاب و الاميينء اسلمتم.
بگو به اهل كتاب و به اميين (اعراب غير يهودى و نصرانى) آيا تسليم خدا شديد؟
پس معلوم مى شود در عرف آن روز و در زمان قرآن به همه اعرابى كه پيرو يك كتاب آسمانى نبودند، (اميين) گفته مى شده است.
بالاتر اينكه اين كلمه حتى به عوام يهود كه سواد و معلوماتى نداشتند با اينكه اهل كتاب شمرده مى شدند نيز اطلاق شده است، چنانكه در سوره بقره آيه 78 مى فرمايد:
و منهم أميون لا يعلمون الكتاب الا أمانى.
بعضى از فرزندان اسرائيل امى هستند، از كتاب خود اطلاعى ندارند مگر يك سلسله خيالات و اوهام.
بديهى است يهوديانى كه قرآن آنان را (امى) خوانده است، اهل مكه نبوده اند، غالبا ساكن مدينه و اطراف مدينه بوده اند.
سوم اينكه اگر كلمه اى منسوب به ام القرى باشد طبق قاعده ادبى بايد به جاى (امى)، (قروى) گفته شود، زيرا طبق قاعده باب نسبت در علم صرف، در نسبت به مضاف و مضاف اليه، خاصه آنجا كه مضاف، كلمه (اب) يا (ام) يا (ابن) يا (بنت) باشد به مضاف اليه نسبت داده مى شود نه به مضاف. چنانكه در نسبت به ابوطالب، ابوحنيفه، بنى تميم طالبى، حنفى، تميمى گفته مى شود.
ج. مشركين عرب كه تابع كتاب آسمانى نبودند
اين نظريه نيز از قديم الايام ميان مفسران وجود داشته است. در مجمع البيان ذيل آيه 21 سوره آل عمران كه (اميين) در مقابل اهل كتاب قرار گرفته است (و قل للذين اوتوا الكتاب والاميين)، اين نظر را به صحابى و مفسر بزرگ عبدالله بن عباس نسبت مى دهد و در ذيل آيه 78 از سوره بقره از ابوعبيده نقل مى كند، و از ذيل آيه 75 آل عمران بر مىآيد كه خود طبرسى همين معنى را در مفهوم آن آيه انتخاب كرده است. زمخشرى در كشاف نيز اين آيه و آيه 75 آل عمران را همين طور تفسير كرده است. فخر رازى اين احتمال را در ذيل آيه 78 بقره و آيه 20 آل عمران نقل مى كند.
ولى حقيقت اين است كه اين معنى، يك معنى جداگانه غير از معنى اول نيست، يعنى چنين نيست كه هر مردمى كه پيرو يك كتاب آسمانى نباشند به آنها (امى) گفته شود هر چند آن مردم تحصيل كرده و با سواد باشند. اين كلمه به مشركين عرب از آن جهت اطلاق شده است كه مردمى بى سواد بوده اند. آنچه مناط استعمال اين كلمه درباره مشركين عرب است نا آشنايى آنها به خواندن و نوشتن بوده نه پيروى نكردن آنها از يكى از كتب آسمانى. لهذا آنجا كه اين كلمه به صورت جمع آمده و به مشركين عرب اطلاق شده است اين احتمال ذكر شده، اما آنجا كه مفرد آمده است و بر رسول اكرم اطلاق شده است احدى از مفسران نگفته كه مقصود اين است كه آن حضرت پيرو يكى از كتابهاى آسمانى نبوده است. در آنجا بيش از دو احتمال به ميان نيامده است: يكى نا آشنا بودن آن حضرت با خط، ديگر اهل مكه بودن، و چون احتمال دوم به ادله قاطعى كه گفتيم مردود است، پس قطعا آن حضرت از آن جهت امى خوانده شده است كه درس ناخوانده و خط نانوشته بوده است.
--------------------------------------------
1-مفردات راغب، ذيل كلمه (ام) و مجمع البيان، ذيل آيه 78 بقره.
2-مجمع البيان، ذيل آيه 78 بقره.
3-مجمع البيان، ذيل آيه 75 آل عمران و آيه 156 اعراف، و تفسير امام فخر رازى، ذيل آيه 75 از سوره اعراف.
4-مجله آستان قدس، شماره 2.
5-همان مأخذ.
6-در يكى از رواياتى كه وارد شده كلمه (امى) منسوب به ام القرى يعنى مكه است تأييد شده كه اين كلمه وصف عام است نه اسم خاص، زيرا مى گويد: (و انما سمى الامى لانه كان من اهل مكة و مكة من امهات القرى) يعنى پيغمبر از آن جهت امى خوانده شده است كه از اهل مكه است و مكه يكى از ام القرى هاست.
-------------------------------------
استاد شهيد مرتضي مطهري  

نوشتن دیدگاه